ENCARNACIÓN PENÍN GARRIDO

Encarnación era mestra e cando estaba exercendo na escola da Magdalena, Monterrei, foi inhabilitada e apartada da ensinanza cando tan só levaba un ano, sete meses e dezasete días como mestra. Moi contundente foi a acusasión que se fixo contra ela pois recibiu un castigo moi duro.

Naceu en Ourense o 2 de maio de 1911(¿?). Realizou os estudos de maxisterio e accedeu ao corpo tras superar os cursiños de 1936. No se sabe a causa, pero cando estaba na escola de A Magdalena comunicouse ao Consello Local de Primeira Ensinanza de Monterreai que Encarnación de ausentara da escola desde 23 de novembro de 1935.

(Fonte: BOE,15 de xullo de 1953, nº 196, p. 4266)

Estivo apartada do ensino desde 1940 ata que, en 1953, tras revisar o seu expediente, concédeselle a súa reincorporación. A partir de entón comeza un intenso percorrer de escolas. Iso supuña para Encarnación un grande alivio pois, de novo, retomaba o seu traballo despois de que acordaran represaliala cando tan só levaba un ano e medio exercendo como mestra. Agora tocaba ir de escola en escola, con moitos cambios de destino. En 1954 condéronlle a escola de Pradelas na Poboa de Brollón. En 1955 foi para Carballiño e, en 1957, para a de Santa María de Temes e tamén ese mesmo ano para a de Soutochao, en Vilardevós. Os cambios e traslados eran constantes e, en 1959, tivo que marchar ao pobo de Santa Marta no Concello de Viana do Bolo. De aí á escola de Cobas, Ourense, pero en 1961 concursou para a escola mixta de Córcores, no Concello de Avión.

As sancións que impuña a Comisión de Depuración supuñan un fondo trauma para todos os docentes, pero maiormente para as mestras xa que segundo a percepción da sociedade presupoñíase que a muller tiña que ter por si mesma o don da docilidade e sobre todo as mestras, que eran  exemplos e modelos a seguir. Por tal motivo, cando se producía o castigo debía ser habitual que as xentes mirasen a esas mestras con receo.

Vid:Información del magisterio. (1935, 6 decembro). El Pueblo Gallego, p. 12; Relación de maestros que han sido sancionados. (1940, 8 de maio). La Región, 3; Boletín Oficial de la Provincia de Lugo: Número 210 - 1957 setembro 17, p. 3; Boletín Oficial de la Provincia de Lugo: Número 217 - 1955 setembro 27, p. 2; BOE, 1 de setembro de 1961, nº 209, p. 12831.

PAULA GINZO ARANTES

Paula Ginzo naceu en Santoña o 16 de febreiro de 1998 pero desde moi nena veu para Ourense de onde é a familia, e foi aquí onde se criou. 

Xa desde moi pequena manifestou interese polos deportes. Comezou co tenis e o fútbol pero decidiuse polo baloncesto. 

Comezou a destacar neste deporte e pasou por varios equipos españois, Estudiantes, Guernika Kesb, no Ensino Lugo.  Logo estivo no equipo do Barça CBS para despois fichar polo Valencia Basquet co que gañou en 2024 a Liga Feminina de Baloncesto. Na actualidade está de xogadora do Club Baloncesto Jairis.

O seu bo xogo fixo que fose convocada pola Selección Española de Baloncesto en 2018 coa que conseguiu a medalla de prata no Campionato de Eslovenia en 2023. 

Para chegar aquí traballou moito e como ela mesmamente di: "É moi sacrificado". En efecto, o deporte esixe disciplina, esixe regularidade, constancia... pero mereceu a pena pois un grande premio foi acudir ás Olimpiadas de París en 2024 no que realizou un grande papel.

Sen lugar a dúbidas, unha muller moi nova pero que demostra moita personalidade. Ademais, como ela chegou a dicir: "Si hubiera un proyecto inóneo me vendría para Galicia", o que demostra que se sinte orgullo e querenza pola súa terra.

DOLORES VÁZQUEZ RODRÍGUEZ

Dolores Vázquez era mestra e cando estaba na escola de Arzoá foi levada á Comisión de Depuración que a sancionou co traslado dentro da provincia  e prohibición de solicitar vacante por un período de dous anos e sen poder ocupar cargos directivos. Daquela as mestras e mestres chegaban a ser acusados falsamente e era difícil que se librasen da penalización. 

Dolores foi das primeiras mestras tituladas en Ourense e realizou a carreira de Maxisterio cando estes estudos aínda se impartían no Instituto de Ourense.

Naceu en Rañadoiro, Muíños, o 21 de maio de 1891. A decisión de estudar maxisterio foi un tanto tardía xa que tiña 19 anos cando realizou o exame de ingreso no Instituto o día 18 de xuño de 1910. Non era extraño que as mulleres sopesasen a decisión de facer a carreira cando xa eran algo maiores pois non todo eran facilidades e debían sortear unha serie de incovenientes como o de vir á capital, residir nunha pensión, tamén influía moito a situación familiar...

En todo caso Dolores aparece matriculada por enseñanza oficial no curo 1910-11. Este ano estudou Relixión e Historia Sagrada; Gramática Castelá; Nocións de Pedagoxía; Nocións de Aritmética e Xeometría; Nocións de Xeografía e Historia; Debuxo; Prácticas de ensinanza e Labores. 

No curso 1911-12 continúa a carreira co segundo curso. Faino de forma oficial e consta que se matriculou en Pedagoxía; Dereito e Lexislacióne escolar; Gramática (ampliación); Xeografía e Historia de España; Nocións de Agricultura; Ciencias Físicas e Naturais; Prácticas de ensinanza 2º; Labores 2º e Nocións de Aritmética e Xeometría. 

Feitos estes dous anos consegue a titulación como mestra elemental. A partir de entón comezou a ir polas escolas como interina en pobos que eran de difícil desempeño, malia todo, eran verdadeiras difusoras e centinelas da cultura para os nenos e nenas do rural. En 1915 foi para a escoliña de Tovo, en Laza. A continuación iría á de Quintela de Leirado e despois á de Bande. En 1924 déronlle a escoliña de Santa María da Ponte, en Viana, e ao ano seguinte foi para Santa Eulalia de Montes.

Todos estes desprazamentos supuñan un esforzo por parte das mestras, non só por ter que precisar forma de desprazarse e trasladar as súas pertenzas, senón porque tamén tiñan que volver adaptarse ao lugar e coñecer novas xentes, aínda que era normal que estas acollesen ben á mestra. 

Formou a súa familia e casou con Eduardo Vázquez Rodríguez e tiveron dous fillos, Emilio e Dolores. E neste caso non era raro que as mestras levasen consigo aos fillos. Deste xeito non se atopaban soas e podían ensinarlles na escola.

Cando en 1940 se atopaba na escola de Arzoá recibíu a notificación da súa sanción. Non se saben os motivos, pero como é de intuír, algunha falsa acusación. Isto trastocou a vida de Dolores xa que a desprazaron forzosamente dentro da provincia o que supuña ir ao desterro, aos pobos máis afastados e case incomunicados. Neste caso tivo que ir á escola de Carballeda de Valdeorras onde permaneceu un mínimo de dous anos.

Continuou traballando e no ano 1958 estaba na escola de Robledo, en Rubiá, e no 1959 foi para a de Requeixo en Manzaneda. De aquí a pouco tempo se xubilou.

Vid: A.I.O.P. Expedientes persoais. Maxisterio; Instrucción Pública. (1915,12 de maio). La Región, p. 1; Del Magisterio. (1926, 16 de novembro). La Región, p. 1; Nombramientos (1924). El Magisterio Español, nº 7097, 550; Nombramientos. (1925). El Magisterio Español, nº 7139, 386); Relación de maestros de esta provincia que han sido sancionados. ( 1940, 8 de maio). La Región, p. 3; Designación de escuelas. (1940, 16 de xullo). La Región, p. 2; Información del magisterio. (1958, 23 setembro). La Región, p. 6; Información del magisterio (1959, 9 setembro). La Región, p. 3; Esquela. (1965, 22 de xuño). La Región, p. 4.

MELCHORA SALVADOR, AMALIA FE RODRIGUEZ E CLAUDINA PARADA PERTENCENTES Á LOGIA LUZ DEL AVIA DE RIBADAVIA E OUTRAS LOBETONAS MÁIS

Alberto Valín Fernández publicou o libro Galicia y la Masonería en el siglo XIX. Conspiración liberal, laicismo, galleguismo regionalista y protofeminismo, editado por Editoria en 2024. Trátase dun estudo de grande rigorosidade sobre unha temática verdadeiramente difícil por varios motivos, poque a Masonería era una organización de pouca visibilidade social, porque se caracterizaba por unha afiliación seleccionada e restrinxida  e porque era considerada pola sociedade como unha organización un tanto oscurantista e demasiado liberal. 

O interese deste estudo radica en que vai analizando o proceso da creación das logias en Galicia sen descoidar as referencias ás logias foráneas como inspiradoras das mesmas. Un traballo impresionantemente documentado que fai del un estudo único en Galicia. 

Percorre Valín, as localidades, cidades, provincias nas que houbo un desenvolvemento das logias e ofrece un listado de nomes de persoas que se adheriron a elas. Explica que Galicia non foi, precisamente, grande acolledora da francmasonería, fala do "difícil horto de Galicia" xa que chegou máis tarde que noutros lugares.

Indícanos que a presencia das logias en Galicia durante o Século XVIII, o século das Luces non foi vista pola Igrexa galega con preocupación aínda que logo caeron sobre elas a prohibición por parte das bulas pontificias coo a de Clemente XII ou Benedicto XIV así como o Edito do Inquisidor Maior de España...

Pero o autor afirma que as logias galegas viviron numerosos atrancos. Alude ao primeiro "taller" francmasónico galego en A Coruña como a primeira loxia española constituída no recentemente inaugurado reinado de Fernando VII, unha logia contraria ao absolutismo borbónico fernandino e defensora do constitucionalismo e o liberalismo.

Despois adéntrase Valín nas diferentes logias  en Galicia e de como estas estaban formadas por un amplo espectro de profesións e ideoloxías como liberais, galeguistas, intelectuais, militares incluso...Isto é, burgueses cuxo dinamismo social e económico propiciaba o discorrir das ideas. Todos eles atoparían na masonería unha maneira de irmandade de ideas. Logias que frutificaron máis durante a Revolución de 1868, malia que nesta terra o atraso económico era evidente e a burguesía liberal era máis ben escasa, sendo este grupo o que máis se implicou na formación das logias.

O estudo é de sumo profundo pero eu vou determe na parte na que fala da implicación da muller nas logias masónicas. Cómpre destacar que algúns francmasóns do século XIX manifestaron as súas preocupacións pola situación de marxinación na que vivía a muller. Non obstante, as logias masónicas, por tradición, contemplaban nos seus estatutos e artigos que as persoas admitidas tiñan que ser homes, pechando, consecuentemente, o acceso ás mulleres. Malia todo, Valín, fai alusión a esa Francia prerrevolucionaria de 1773 que vai permitir que se deixe aberto o acceso ás mulleres á sociedade de albaneis (como di, cun propósito prefeminista), aínda que sempre tutelada pola logia masculina.

En España o acceso da muller á masonería vai ser lento e con atrancos. Cada logia vai actuar segundo os seus criterios. Por exemplo a Gran Logia Simbólica Española permitirá que a muller teña o mesmo tratamento que o home mentres que El Grande Oriente Nacional de España establece un ritual diferente para adoptar ás mulleres e considerará que teñen un rango inferior aos homes. 

O que si é digno a destacar é que a primeira logia propiamente de mulleres foi Minerva, creada en 1873 en Madrid. Unha logia que tivo unha considerable duración.

Pero: Que aconteceu en Galicia? Pois como di o profesor Valín:

Galicia...no se quedó sin una buena representación de estas decimonómicas aspiraciones protofeministas, mostradas por una buena parte de sus francmasones. Muchas fueron sociedades masónicas galaicas que tuvieron en su mismo seno, o en logia aparte bajo su protección, a mujeres de su entorno familiar y social. (páx. 451).

Recolle o libro que houbo en Galicia 37 fracmasonas e neste conxunto atópanse Melchora Salvador, "simbólico" Zaragoza, e Claudina Parada "simbólico" República. As dúas pertencentes á Logia Luz del Avia de Ribadavia. Tamén figuraba na relación de membros Amalia Fe Rodríguez. (páx. 369).

É pois, moi interesante todo o que achega este estudo. As mulleres galegas e, no caso que nos compete, ourensás, tamén viron nestas organizacións un xeito de posicionarse en igualdade aos homes. Sería moi interesante pescudar quen eras estas mulleres que pertenceron a esta Logia de Ribadavia pois deste xeito coñeceríamos as súas motivacións. O que podemos dicir é que as dúas, tanto Melchora como Claudina foron expedientadas pola súa vinculación coa masonería.  Pero tamén deben mecionarse ás lobetonas da Logia Adalides del Progreso nº 396 de Verín e que eran as irmás Araceli e Irene Gálvez-Cañero Hermosilla, fillas de Santiago Gálvez Cañero que era o Presidente da Logia. (páx. 373).

Interpretamos que o que quere transmitirnos o profesor Valín é que estas mulleres formaron parte do que pode denominarse "protofeminismo" pois co xesto de integrarse nas logias están indicándonos uns ideais por diante da realidade social que as rodeaba.

CONSUELO HERVELLA NIETO

Consuelo naceu en O Barco de Valdeorras. Era filla do notario Antonio Hervella Ferreiro e Francisca Nieto Bustos e irmá de Evelina Hervella Nieto, a muller do intelectual galeguista, Francisco Fernández del Riego.

Consuelo estudou maxisterio e unha vez titulada outorgóuselle a praza de interina da escola de nenas de Vilamartín de Valdeorras en 1910. Permaneceu nesa escola moitos anos, practicamente toda a súa carreira docente. Presentouse en 1928 ás oposicións restrinxidas de maxisterio. 

Foi unha mestra voluntariosa, traballadora e tamén moi implicada co deber educativo e pedagóxico pois non deixaba de solicitar material pedagóxico para a súa escola e chegou a recibir en 1930 un premio polo labor desempeñado como mestra por parte da Comisión Nacional de Mutualidades Escolares consistente en 200 pesetas. 

Case de inmediato formou parte da Asociación de Mestres de Valdeorras e ocupou o cargo de secretaria da mesma. Isto pode considerarse un fito, pois non había moitas mulleres que se asociaran e menos as que chegaban a ocupar cargos directivos. (Ver O Asociacionismo do maxisterio ourensán.)

(Fonte: El magisterio gallego. (1912, 27 agosto). El Miño, p.1.

Participou nas xornadas culturais organizadas pola Asociación de Carballiño o 25 de agosto de 1912 no Paraninfo do Instituto ourensán ás que asistiron máis de douscentos mestres e mestras da provincia e onde se falou, maiormente, das aspiracións do Maxisterio. O impulsor foi Don José María González, vocal da Xunta Directiva da Asociación Provincial e mestre de Cea[1].  O acto estivo presidido pola profesora de párvulos de Ourense, a señorita Concha Rocafull e foron oradores a Consuelo Hervella, mestra de Villamartín; Don Emilio Amor Rolán, profesor da Normal de León; Don Juan García Niebla, mestre de Caranza en Ferrol que disertou respecto á “La política española y su influencia en la cultura patria”; Don Octavio Lezón, avogado e profesor, que desenvolverá o tema “los Estados extranjeros y el Maestro de Escuela. Labor que debiera hacer el Estado español, en pro de tan benemérita clases” ; Don Santiago Murias, mestre de Esgos falou sobre “Obstáculos que dificultan la labor del maestro de aldea; medios adecuados para vencerlos” e Don Dictino González, mestre de o Carballiño. No mitin reivindicouse elevar de rango social aos mestres[2] .

Consuelo disertou sobre  a situación da escola primaria e criticou os baixos soldos que percibían os docentes e a súa precaria situación económica. Comparaba os soldos dos Mestres co salario dos obreiros e dicía que en España dos 27.000 mestres que había, unha terceira parte tiña unha peseta e céntimo de dotación, ou sexa menos da terceira parte do que percibía un braceiro. Increpaba ao auditorio dicindo que esa situación tiña que rematar:“Sumaos a nosotros, compañeros en la desgracia, ayudad a los educadores de vuestros hijos”.

A prensa recolleu do seguinte xeito o discurso de Consuelo que ben merece a pena pois demostra a personalidade desta muller en beneficio da escola e do maxisterio:

Al adelantarse a hablar es acogida con grandes aplausos y así que cesan estos, empieza suplicando que no se le aplauda, pues viene a cumplir un deber, a ver si logra interesar a la opinión en favor de la cultura y de la obra del maestro. Este, dice, es el objeto del acto que realizamos así como también el reclamar del Estado los medios de que carecen los maestros para difundir la cultura, puesto que no es su obra exclusivamente la obra de la Escuela; sino también la de hacer en los pueblos labor instructiva.

Hace historia de la marcha de la enseñanza en las diferentes edades y pueblos para concluir afirmando que el Estado es el que debe regirla.

Expone lo rudo que es el trabajo del maestro y afirma que el Magisterio está pasando por una gran crisis, aunque no tan grave como la que pasó cuando dependía de los municipios, de los cuales sigue todavía dependiendo en parte y soportando sus inconsideraciones y sus exigencias.

Esto demuestra la necesidad de poner fin a tal estado de cosas, lo cual hubiera ya sido un hecho si el Sr. Canalejas hubiese cumplido en el poder los grandes ofrecimientos hechos en la oposición y gastado en escuelas el dinero que gasta en escuadras y armamento.

Estudia el estado económico del Magisterio y dice que en España de 27.000 maestros que hay, una tercera parte tienen una peseta y céntimos de dotación, o sea menos de la tercera parte de lo que gana cualquier bracero. Un cantero, un albañil y un carpintero ganan más que todos los maestros de dotación inferior a 2.000 pesetas y un maquinista y un fogonero ganan más que los maestros de mejor dotación en España...Los maestros son los educadores de los hijos de los obreros y éstos por lo tanto, debieran sumar su acción a la del Magisterio para pedir su mejoramiento económico...

Ella ha venido dando clase todo el año a 80 niñas en un local de 35 metros cuadrados y eso que su escuela puede considerarse como un palacio con relación a otras que son cárceles de los alumnos. Estos no debieran pasar de 30 en ninguna escuela. Se han dictado numerosos decretos sobre locales con una completa falta de sentido de la realidad y así resulta que aquellas disposiciones parecen una burla sangrienta cuando después de estudiarlas se pasa a desempeñar una escuela. Poco dinero se consigna en los del Estado para construcción de edificios escolares; pero este poco dinero no se gasta siquiera en relación con las necesidades de la enseñanza, sino con las influencias de los diputados. Aboga por la creación en todas las escuelas de Cantinas escolares.  Concreta sus peticiones en las de que desaparezcan los irrisorios sueldos de 625 y 500 pesetas; se construyan edificios escolares en todas partes y se de abundante material a los  maestros, aunque sea en especie para que no se diga que se lo comen...Termina excitando a los maestros al cumplimiento del deber para que España llegue por su esfuerzo al Estado de prosperidad que por su historia y sus merecimientos le corresponde. [3]

Como todos os docentes da provincia foi sometida a unha avaliación por parte da Comisión de Depuración da Provincia de Ourense ao comezo da ditadura da que puido saír sen problemas sendo confirmada na súa praza.

---

[1] “Cosas del Magisterio”,  La Región, 2 de outubro de 1919, p. 2; [2] “El mitin de cultura”,  La Región, 20 de agosto de 1912, p. 2-3; M.G., “El mitin de los Maestros”, La Región, 25 de agosto de 1912, p. 2; [3] "El magisterio gallego". El Miño, 27 de agosto de 1912, p. 1. 

Instrucción Pública. ( 1910, 10 decembro). El Miño, p. 2; De Instrucción. (1920, 21 marzo). La Región, p. 1; Oposicións restringidas. (1928, 1 febreiro). El Pueblo Gallego, p. 11; Mutualidades escolares (1930, 30 decembro). La Región, p. 8; Relación de maestros y maestras que han sido confirmados en sus escuelas. (1940, 10 maio). La Región, p. 3.

ELISA TEJADA LORENZO

Elisa naceu en Lobios e era filla do secretario do Concello, Jaime Tejada Rodríguez. Realizou os estudos de Maxisterio pero aos 16 anos presentouse ás oposicións a Administración e conseguiu a praza en Facenda. Foi destinada a Pontevedra e alí coñeceu ao que sería o seu home, o médico traumatólogo, Manuel Luís Conde Corbal, que tiña ascendencia ourensá pois seu pai era de Ourense e emigrara a Cuba. Casaron en outubro de 1951 na igrexa de San Miguel de Lobios. O matrimonio veu residir a Ourense e Manuel abriu un sanatorio sendo Elisa a súa principal axudante pois, de feito, ela era a que o xestionaba. Inseparable do seu home, que era grande amigo de Otero Pedrayo, Elisa quixo deixar á Fundación do insigne profesor intelectual e escritor as cartas que este lle enviaba a Manuel Conde. Elisa, xunto co seu home arroupábanse de grandes amigos da intelectualidade e cultura galega. 

Faleceu o 20 de novembro de 2023.

(Fonte: Galiciana. La Noche, 28 de xuño de 1961, p. 10)

Vid: La Región : diario independiente, de intereses generales, de noticias y avisos: Num. 11012 (11/10/1951), p 2; Chicho Outeiriño: " Elisa Tejada Lorenzo: funcionaria precoz, familiar, delicada e impulsora del sanatorio Conde Corbal", La Región, 24 de novembro de 2023; M.F. Romero, "Las cartas de Don Ramón, de vuelta al remitente", Faro de Vigo, 10 de outubro de 2017.

A FUNDACIÓN VICENTE RISCO: A MÚSICA TEN ONDAS COMO O MAR

O día 28 de setembro tiven a horna de participar nas Xornadas organizadas pola Fundación Vicente Risco e o Consello da Cultura Galega onde fixen unha presentación titulada: Araceli Ancochea Roldán, case tres décadas compartindo con Vicente Risco o compromiso de formar aos docentes ourensáns. 

Expuxen que a relación profesional e laboral entre Araceli e Vicente tivo que ser intensa pois a Normal, e sendo directorVicente Risco, era unha institución que organizaba numerosos eventos nos teatros ourensáns nos que a música era o número principal. Así mesmo, o home de Araceli, Felipe Pedreira, era gran amigo de Vicente. 

O ambiente non podía ser mellor. Compartín mesa con grandes profesionais da música como Isabel Rei Samartim, que fixo unha exposición marabillosa sobre o instrumento da guitarra e indicou que ten claro que é un instrumento de orixe galega. Di que en Ourense había numerosos tocadores da guitarra e algúns deles vivían na mesma rúa que Vicente Risco cos que tiña contacto así como ganas de aprender a tocar dito instrumento. Isabel é unha profunda coñecedora da música galega e unha estupenda intérprete, habela coñecido supón un enriquecemento para min.

Tamén falou Miquel Badal centrándose nas relacións de Vicente Risco con Frederic Mompou. Unha exposición interesantísima sobre a amizade e a admiración que se profesaban. As viaxes de Mompou a Santiago e o contacto con intelectuais e cultura galega levouno a compor "Suite Compostelana".

Todo isto moderado polo gran pianista Alejo Amoedo, un home de grande humildade e sensibilidade propiciando un ambiente distendido e acolledor.

Finalmente, non podía faltar tampouco hoxe a música, despois da ópera exitosa da Loba Branca que se levou a cabo no Principal o día 27. O día 28 tivemos concerto na Fundación a cargo da soprano Belén Vaquero que xunto coa pianista Isabel Pérez Dobarro e o mandolinista Ramón Carnota  interpretaron Cantiga sen fin.

Grazas á Fundación e ao Consello da Cultura por invitarme a falar dunha muller impresionante como era Araceli Ancochea, pero sobre todo por darme a oportunidade de coñecer a xente que me ilustrou enormemente o meu espírito.

(Clicar na imaxe para ver a presentación)

ELVIRA CONDE CODESIDO

Era mestra e exerceu desde 1904 en diversas escolas da provincia. Foi nomeada en 1908 mestra da escola de Sanín en Ribadavia e en 1909 estaba na escola de Vilar de Rei en Cenlle pero renunciou a esta escola. Talvez dita renuncia foi debido a que Elvira solicitou a apertura dun Colexio de Primeira Ensinanza no pobo de Francelos en Ribadavia. Concretamente, dita petición, que figura no Arquivo do Instituto ourensán, realizouse o 18 de outubro de 1909 para abrir unha escola mixta. 

Para a apertura indicou que contaba cun local con acceso por medio de doce chanzos e de dous pisos sendo o primeiro destinado para a escola e con retrete.

As materias que ía impartir eran: Historia Sagrada de Fernández; Doutrina Cristiá; Lectura de Calleja; Escritura por Garnier; Aritmética de Vallín; Ortografía pola Real Academia; Gramática; Historia de España de Saturnino Calleja; Xeografía de España de Saturnino Calleja; Xeometría de Saturnino Calleja; Debuxo de Bregaroles e Corte e Confección.

A escola estaba dotada de bastante material como seis mesas escritorio, oito bancos, vinte tinteiros, catro corpos de carpintería, dous mapas de España, catro táboas que comprendían sumas e restas;, un crucifixo, un retrato da S.M., un reloxio; seis encerados e seis cadeiras.

En canto ao regulamento a profesora establecía que se admitirían nenos e nenas de seis a doce anos. Previamente á súa admisión terían que pasar un exame. Debían acreditar boa conduta moral e relixiosa. Contemplábase a expulsión ás tres faltas.

O horario que se establecía era o seguinte: seis horas oficiais mañá e tarde.

Os exames realizábanse por trimestre e podían acudir as autoridades e os pais durante a súa realización.

Vid: AIOP, Expedientes de creación de escolas privadas, legaxos s/c; Boletín Oficial de la provincia de Orense, 26 de setembro de 1908; La Correspondencia Gallega ,14 marzo 1908, p. 2; El Correo de Galicia , 5 de xuño de 1909, p. 2.

O VESTIR DAS OBREIRAS. BASILIO ÁLVAREZ CONTRA AS NOVAS MODAS FEMININAS

O meu estimado amigo Xosé Lois Carrión deume esta referencia moi interesante para reflexionar Trátase dun artigo que saiu no xornal El Socialista, asinado por Maruja. No artigo faise unha mordaz crítica contra o poder dos patróns en Suiza xa que acordaron botar á rúa ás obreiras que levaran saia curta. O patrón da fábrica de tecidos de Turgi, indicou que a saia había que considerala un crime imperdonable e decidiu convocar ás obreiras no seu despacho para ameazalas co despido se seguían empregando esa prendas curtas.

A autora do artigo chegou a acusar ao patrono de hipocresía e falsidade pero tamén manifestou que, en certa medida, as mulleres tiñan algunha culpa por non estar asociadas e dicía:

Las mujeres que trabajamos por cuenta ajena somos doblemente esclavas: del salario y de la moda. No basta a los patronos remunera miserablemente nuestro trabajo. Quieren además intervenir en nuestros gustos sobre el peinado y la indumentaria. Y esto ocurre porque no estamos asociadas. Si perteneciéramos a alguna Sociedad, como los hombres, seríamos fuertes...(1)

As novas modas impúñanse en Europa e incluso Asia (en China a muller de Chang-Kai-Shek facía uso das modas chegadas de Europa e adheriuse á saia curta e cabelo ao garçon) e tamén acabarían chegando, aínda que de xeito moi lento, ao Ourense dos anos vinte. Os anos vinte supuxeron unha liberación dos corsés e saias longas para as mulleres. Non só as clases altas, senón que as obreiras, así mesmo, quixeron aproveitar esa nova moda, talvez, cun interese máis ideolóxico que de ir á moda. 

Non obstante, tamén comezaron a lexislar e dar normativas acerca de como debía ser a moda no traballo. 

No parlamento inglés lexislouse escrupulosamente como debían ser os escotes dos vestidos, como debían ser os largos das saias: "Los vestidos escotados no deberán serlo más de 50 milímetros del mentón a la linea de la tela....también las medias caladas entran en el número de las prendas de vestir deshonestas...Prohíbese asimismo el uso de la moderna falda corta. La faldamenta deberá terminar tres dedos más arriba del zapato..." (2).

Pero non temos que ir tan lonxe para ver o temor a unha moda que se impuña. O propio Basilio Álvarez, líder do agrarismo e avogado defensor dos campesiños contra o caciquismo, deixou translucir a súa formación clerical ao falar das modas das mulleres. Nun artigo publicado en La Zarpa titulado La falda corta, súmase ás críticas verquidas polo papa Pío XI sobre a nova indumentaria das mulleres e dixo:

Más que ligeras de ropa, se ven por estas calles de Dios desnudas completamente. Sin trapo alguno desde los pies hasta más arriba de las rodillas, y al aire desde el cuello hasta bien entrada la espalda, todos esos serafines con pelo a lo garçonne, parecen chicos en traje de baño. Hace dos años que todos los días recortan en dos centímetros sus faldas, pero sin timidez alguna, sin atisbos de miedo, sin presentir siquiera la vergüenza como si irrumpiesen triunfales en un mundo donde el desenfado se cotiza...Y no quito un ápice. Tampoco lo quitó Su Santidad al afirmar que sus cuerpos desnudos semejan miembros de hetairas...(3).

Segundo isto, parece ser que no mundo víase preciso oporse á invasión da obscenidade e do mal gusto das modas modernas. Todo isto encerraba o temor a que as mulleres tomasen conciencia e comezasen a espertar. Críticas de mentes masculinas renuentes á liberdade feminina.

Elaboración propia a partir de diferentes fontes. (1)Maruja (1927, 6 xaneiro). El Socialista, p. 4; (2) Cuidadeo con los vestidos. (1916, 29 xaneiro). La Región, p. 1. (3) Álvarez, Basilio. (1926, 20 febreiro). La Zarpa, p. 1.

REMEDIOS SÁNCHEZ MARTÍNEZ

Remedios naceu en Parada de Amoeiro e era irmá de Cástor Sánchez, que era canteiro e un destacado dirixente agrarista que marchou a Francia en 1919 para escapar das represalias. Volveu en 1921 e fundou no seu pobo a UXT e a Agrupación Socialista. Coa República ocuparía o cargo de alcalde e redactou artigos nos xornais La Zarpa e La Lucha pero, tras o golpe de estado do 1936 foi detido, e fusilado.

A súa irmá compartiría con el os ideais socialistas pois así quedou de manifesto nas súas colaboracións no xornal La Lucha, Órgano de la Agrupación Socialista y de la Federación Agraria de la Provincia. Destacouse por avogar polos dereitos das mulleres que ela sempre defendeu, polas súas críticas á Igrexa pois dita institución as mantén subxugadas e submisas; " completamente sumida en la más nefanda esclavitud de la iglesia, fiándose en absoluto de todo cuanto le dice el cura" e, por suposto, pola defensa dos principios socialistas pois como dicía "El partido socialista es el único libertador de nuestra clase". 

Remedios, na liña de Vitoria Kent, manifestou o seu temor de que se volva en contra o novo dereito do voto da muller xa que esta estaba moi influenciada pola Igrexa, por iso apelaba ferventemente a que todas as mulleres espertasen do letargo e apoiaran ao Partido Socialista, que era o único que podía sacalas da excravitude. Consideraba que as mulleres podían supoñer un medro enorme do socialismo por iso arengaba a todas, casadas, solteiras, viúvas, novas e vellas...

CRÓNICA DE AMOEIRO. Para mis conciudadanas

Desde que llegó a mis manos el boletín de inscripción para el censo electoral, ni un solo instante se ha borrado de mi mente el espectáculo político que va a presentarse en las primeras elecciones donde vamos a tomar parte las mujeres, si de nuestra propaganda no se cuidan los partidos verdaderamente organizados de izquierda, siendo el único el Socialista; yo no sé cual será el resultado de este ascenso, dos inconvenientes me combaten a la vez, como son pena y alegría a un mismo tiempo.

Siento alegría y mucha por ver llegado por fin el momento en que los legisladores, los hombres que actualmente gobiernan la política de España, han concedido a la mujer un derecho que no sabemos hacer uso de él, tenía yo grandes entusiasmos por este concepto; las mujeres somos las que con gran superioridad a los hombres sabemos administrar el hogar, y esta misma condición debiéramosla tener para administrar los destinos de la nación, yo siento alegría, por ver en este caso, satisfechos mis deseos, porque siempre he luchado en contra de que no hay derecho, en que las mujeres estuviéramos vedadas a contribuír con nuestra humilde opinión a votar los destinos del país, ahora logrado este tan sentido afán, también me apena grandemente en que desconfío, en que en cuanto llegue el primer momento de nuestra intervención, no sé cual será el riesgo que correrá nuestra política; pues la mujer campesina suma un número muy elevado y se halla completamente sumida en la más nefanda esclavitud de la iglesia, fiándose en absoluto de todo cuanto le dice el cura, no se da cuena de que existe un partido Socialista, un partido que es el único por el cual tenemos que luchar las mujeres proletarias, pues solo este tiene un programa que se interesa por nuestras miserias. He aquí mi pena y alegría que aun mismo tiempo me combaten, alegría, porque nuestra acción pudiera ser la avalancha del socialismo español; mi pena, porque esto se pudiera convertir en un resultado muy opuesto, por la falta de idealidad en la mujer e inclusive por la propaganda sediciosa a tal fin.

Por ello yo quiero levantar el más alto grito para mis compañeras de infortunio, solo quisiera que el eco de mi voz pudiera llegar a todos los hogares, desde los más altos a los más recónditos, para decir a todas las mujeres ¡despertad!, de ese letargo en que os encontrais sumidas, ¡despertad!, que la nueva Aurora a asomado (sic) ya, la nueva política del país llama por nosotras, no os dejeis (sic) engañar una vez más, dejad de incaros de rodillas en esos claustros fríos, inclinando vuestra cerviz ante imágenes en nombre de los cuales se os explota los recursos conque habeis de aliviar el hambre de vuestros pequeñuelos.

Casadas, solteras y viúdas, jóvenes y viejas, las puertas del gran edificio social, están abiertas de para en par para cobijarnos a nosotras, el partido Socialista, es el único libertador de nuestra clase, la gran falange proletaria es la que engrosa las filas de este ejército invencible, nuestros niños, que con sus escuálidos cuerpos rebrincan por los montes y campiñas, distrayendo el hambre que la mayor parte de las veces no podemos satisfacer, nuestros hermanos padres y mardiso, también semidesnudos, cubiertos con malas piltrafas cual harapos desechados por mercaderes, los que revuelven la tierra con el de arriba para abajo regándola con gotas de sudor cual perlas de oro producidas por un esfuerzo muscular acompañado de las más duras inclemencias atmosféricas, para después de tanta fatiga poder arrancar a la naturaleza, todo lo bueno que existe, los más esquisitos manjares, los que en su mayoría están vedados a disfrutarlos, hoy que son derrochados por toda esa caterva parasitaria que de nada sirve a la humanidad. 

Sánchez Martínez, R. (1932, 19 marzo)."Crónica de Amoeiro". La Lucha, p.5.

PAZ SUEIRO MARTÍNEZ (PACITA)

(Reposición e actualización da entrada de Paz Sueiro Martínez, publicada no blog en marzo de 2010.)

É moi alentador e tamén motivo de grande ledicia que as familias das nosas mulleres ourensás se poñan en contacto comigo e me faciliten máis datos para que a información sexa veraz e o máis completa posible. Non hai mellor homenaxe para elas que contar a veracidade dos seus logros. Neste caso, agradezo encarecidamente a Gonzalo Iglesias Sueiro que me ilustrara máis sobre a súa nai, seu avó e sobre a súa familia, unha grande mostra de xenerosidade pola súa parte que non esquecerei.

Paz Sueiro, coñecida popularmente como Pacita,  naceu en Ourense e era filla de Manuel Sueiro Iglesias e de Carmen Martínez Padrón. Os seus irmáns eran Gerardo (médico), Francisco e José (mestre).

Foi a directora do Colexio Sueiro. Exerceu como docente dende os dezaseis anos continuando co labor do seu pai, Manuel Sueiro, fundador do Colexio Sueiro de Ourense. 

Casou o 7 de febreiro de 1945 con Antonio Iglesias Vázquez e tiveron catro fillos, Manolo, Gonzalo, Carmen e Julia. Tanto Gonzalo como Carmen estarían moi vinculados co Socialismo e ocuparon cargos políticos, seguindo a senda do seu avó, Manuel Sueiro. Antonio Iglesias, un home de grande afabilidade, faleceu en 12 de novembro de 1968.

(Fonte: El Pueblo Gallego, 12 de novembro de 1968, p. 10).

Manuel Sueiro, o pai de Pacita, foi un home feito a si mesmo. Un home que vivíu para o maxisterio e unha persoa moi comprometida. Formou parte das Xuventudes Socialistas ocupando en 1914 o cargo de secretario cando Manuel Suárez Castro era o Presidente de dita agrupación. Foi o director do Colexio Sueiro que estaba situado na Rúa Liberdade, número 28. Impartíase ensinanza graduada e secundaria e resultou ser un centro de referencia na capital. Un centro que para os tempos era innovador pois inspirábase nos principios da Institución Libre de Ensinanza. 

 (Fonte: La Región, 17 de agosto de 1922, p. 1)

(Fonte: Academia Sueiro. Fotografía particular da autora do blog).

Manuel foi Asesor Consejero da ATEO polo que sería depurado en tempos da ditadura pois o franquismo foi implacable cos membros desta Asociación de Traballadores do Ensino que querían procurar un cambio na ensinanza e a rexeneración e culturización da sociedade. Manuel foi inhabilitado e quitáronlle o Colexio e foi nese momento cando súa filla, Pacita, se fixo cargo del. Manuel faleceu o 31 de xaneiro de 1962. A cidade de Ourense ten unha praza para lembrar a este grande pedagogo. Praza que se sitúa onde a Rúa Liberdade por onde estaba o colexio.

(Fonte: Praza de Manuel Sueiro. Google Maps)

Pacita como directora do centro vai continuar a liña e o espírito de ensinanza que marcara seu pai . O centro trasladouse da Rúa da Liberdade a rúa Parada Justel, números 6 e 8, unha rúa de nova creación e bastante céntrica xa que estaba ao carón da Alameda.

(Fonte: Anuncio (1966, 18 setembro). La Región, p. 3)

Pacita era unha muller de carácter, de ideas avanzadas que xestionou o centro con plena dedicación, ofrecendo unha ensinanza mixta, moderna e avanzada. O centro baseaba a súa filosofía nunha ensinanza activa na que o alumnado convertíase no eixe principal da pedagoxía e didáctica. Era un centro dinámico pois adoitaba a participar nos diferentes eventos culturais que había na cidade (festivais, exposicións, conmemoracións...) así como a concursos escolares nos que o centro sempre acadaba varios premios. Así mesmo desde o centro organizábanse veladas artístico-musicais que se anunciaban na prensa para o disfrute de alumnos e alumnas e proxenitores. Non cabe dúbida que se converteu nun centro de referencia para a cidade e o seu alumnado adoitaba a ir moi ben preparado para o ingreso no Instituto Provincial pois o nivel de esixencia era moi alto e cóntame Gonzalo que xa introducían a regra de tres aos nenos e nenas de oito anos.

Tamén o colexio dáballe moita importancia a aprendizaxe dos idiomas, emporiso ofrecía cursos especiais de francés seguindo a metodoloxía da Alianza Francesa de París para acadar un elevado grao de dominio.

(Fonte: Anuncio (1968, 25 de agosto). La Región, p. 3.)

(Fonte: De exámenes. (1952, 26 xuño). La Región, p.2.)

Paz, Pacita, faleceu o 31 de marzo de 1998 e atópase enterrada no cemiterio de San Francisco. Ourense quixo renderlle tamén un tributo nomeando unha rúa preto do Campus de Ourense: "Rúa da Mestra Paz Sueiro", bonito recoñecemento o de poñerlle "Mestra" pois así foi, mestra vocacional, esixente e entregada e debe permanecer na nosa memoria.

(Inauguración da Rúa da Mestra Paz Sueiro en febreiro de 2014)

O meu sinceiro agradecemento a Gonzalo Iglesias e por extensión a toda a súa familia por facilitarme información e as fotografías de Pacita Sueiro. 

Vid: Interesante a referencia a Manuel Sueiro Iglesias de: Gonzalo Iglesias Sueiro "Papeles del abuelo visionario", La Región.; Hace 50 años. (1970, 7 de febreiro). La Región, p. 6; Anuncio (1968, 25 de agosto). La Región, p. 3.

MATILDE VÁZQUEZ IGLESIAS

Moitas mulleres do blog caracterízanse pola súa discreción ata que nos decatamos do seu amplo currículo e dos logros meritorios que acadaron. E é que a muller, en xeral, non fai alarde dos pasos que vai dando para avanzar e progresar, talvez, debido a esa humildade innata e a esa dedicación plena cara os demais e pola vida dos que a rodean.

O caso que hoxe se presenta no blog é un exemplo de muller avanzada da súa época, ávida de aprender, preocupada por mellorar o mundo no que vivimos ofrecendo o que ela ten de sobra e que veñen sendo a vitalidade, a acción, o compromiso, a fortaleza e, sobre todo, a cultura.

Matilde Vázquez é das mulleres que apostaron pola cultura para mellorar á humanidade. A través da súa expresividade e enerxía, pero, fundamentalmente, a través do seu bo facer como directora de teatro, modela historias que entrañan unha lección. Ela é defensora das ideas xustas, da igualdade, defensora das mulleres, dos humildes e tamén, da natureza, pois como Bióloga, sabe dos riscos que a nosa contora sofre. Seguro que ese afán por coñecer a natureza, da que sabe moito, permitiulle ver a natureza tamén humana, de aí o seu humanismo. En efecto, Matilde é desas mulleres que estarían na corrente do humanismo pois ese é permanentemente a súa  perspectiva de vida.

Naceu en Ourense o 16 de marzo de 1951. Seu pai era José Luis Vázquez Álvarez, que era natural de Melias e que exerceu a medicina en Ourense toda a súa vida sendo Xefe do Pavillón de Infecciosos no Hospital Provincial. Súa nai chamábase Matilde Iglesias Blanco, natural de Envilarchao. Estudou maxisterio e exerceu de mestra pero deixou esta profesión e converteuse en enfermeira traballando co seu home. Matilde é a menor de tres irmáns. O seu irmán maior, José Jaime, é arquitecto e o seu outro irmán, José Luis “Manito”, que tristemente faleceu en 2010, foi médico no Juan Canalejo de A Coruña.

O entorno familiar era dunha grande cultura proba diso é que Matilde sempre tivo un interese vocacional por aprender constantemente. Licenciouse en Bioloxía no ano 1974 na Universidade de Santiago de Compostela. Fixo os cursos do C.A.P. Na Universidade de Santiago no ano 1975 pois quería dedicarse á docencia, outra das súas grandes vocacións xunto coa artes escénicas.

Despois acadou o título de Catedrática de Ciencias Naturais nas Oposicións de 1979 en Zaragoza. Comezou a exercer como profesora de Secundaria pero, ao mesmo tempo, Matilde esixíase máis e foi perfeccionándose e especializándose na docencia pois quería levar ás aulas unha didáctica innovadora e creativa, algo que a caracterizaría, xa que, en efecto, para ela o alumnado era axente activo e facía que pensara e reflexionara e que fose crítico, por tal motivo, todos os alumnos e alumnas adoraban a Matilde.

Desde 1975, tras rematar a carreira, non parou de facer cursos tanto en Ourense, como no resto de Galicia e fóra da nosa Comunidade como Córdoba, Alcalá, Xixón, Barcelona. Todo en aras de innovar a escola e a didáctica. Eran anos da transición e había que transformar a ensinanza e Matilde comprometeuse ata límite para ofrecer o mellor de si mesma nas súas clases. É interesante reseñar os cursos que realizou, tanto como asistente como ponente:

CURSO DE PROGRAMACION 1ª parte- Do I.T.E (Instituto de Técnicas Educativas)-( XII-1975)
CURSO EN TORQUAY SCHOOL OF ENGLISH ( I - IX -1975)
CURSO DE PROGRAMACION Do I.T.E , 2ª parte: ( V- 1976 Universidade Laboral de Ourense)
CURSO DE AVALIACIÓN Do I.T.E. ( VII- 1976 Universidade laboral de Gijón)
CURSO DE METODOLOXÍA NA INVESTIGACIÓN CIENTÍFICA , Do I.T.E. (XII-1979- Alcala)
II SIMPOSIO NACIONAL SOBRE LA ENSEÑANZA DE LA GEOLOGÍA (IX-1982- Gijón)
CURSO DA XUNTA DE GALICIA DE FORMACIÓN EN LINGUA GALEGA (IV-VI-1985-Ourense)
I CONGRESO NACIONAL DE ENSEÑANZA DE LA BIOLOGÍA (II-1986 - Cordoba)
CURSO DE INFORMÁTICA Do I.C.E. (instituto de Ciencias da Educacion - IV-986 Uni.Santiago)
CURSO DA XUNTA DE GALICIA DE PERFECCIONAMENTO DA LINGUA GALEGA (I-1989- Ou)
PROFESORA-PONENTE Do CURSO DA XUNTA DE GALICIA: “A INNOVACIÓN CURRICULAR NO ENSINO” (X-1991 a III-1992 , celebrado en Viana do Bolo)
PROFESORA-PONENTE Do CURSO DA XUNTA DE GALICIA: “O XOGO COMO FIN E COMO ESTRATEXÍA DIDÁCTICA NA EDUCACIÓN” (do 2 ao 30 -XI- 1993 - Pontevedra
CURSO do CEFOCOP: “AS ACTIVIDADES DA NATUREZA NO CURRICULO DA EDUCACION FÍSICA” (!5 de V a 12 VI - 1995 - Ourense)
CURSO do CEFOCOP: “AREA DE USO E ELABORACIÓN DIDÁCTICO AUDIOVISUAIS” (do X ao XII-1996 - Ourense)
CURSO do CEFOCOP: SEMINARIO `PERMANENTE “TALLER DE CREATIVIDADE” (do X -98 a VI do 99 - Ourense)
CURSO DA XUNTA DE GALICIA. “UTILIZACIÓN DO DEQUIPAMENTO DE BIOLOXÍA E XEOLOXÍA DO BACHARELATO” (IX-2001- Ourense)
CURSO DA XUNTA DE GALICIA. “MANEXO DO CAPTURADORA DE DATOS E PROCESAMENTO DOS MESMOS” (XII-2001-Ourense)
CURSO DA XUNTA DE GALICIA. “ELABORACIÓN DE MATERIAIS EDUCATIVOS COMPLEXOS CO PROCESADOR DE TEXTO” ( III-IV- 2002 - Ourense)
CURSO DA XUNTA DE GALICIA. “EQUIPAMENTO INFORMÁTICO DE BIOLOXÍA” (XI-XII-2002-Ourense). 

Matilde exerceu no IES. Universidade Laboral. Era a Xefa do Departamento de Ciencias, cargo que ocupou desde 1975 ata 2016. Impartía nos cursos de Secundaria e Bacharelao e as súas clases desenvolvíanse no Laboratorio de Bioloxía pois para ela este era o lugar idóneo para que o alumnado experimentase. As súas clases eran abertas, dinámicas, cheas de contidos interesantes, debates, intervencións, xuízos críticos…o alumnado non só ía aprender Bioloxía, tamén ía aprender a ser máis tolerante, máis respectuoso, máis “persoa” xa que a súa palabra contaba como a da profesora. Ademais, Matilde foi das primeiras en instalar un horto escolar no Instituto onde lles ensinaba aos nenos e nenas como era o desenvolvemento das prantas e froitos.  Programou para o seu alumnado moitas e moi interesantes excursións por toda a xeografía española con fins culturais, didáctico e científico. Unhas experiencias que nunca esquecería o seu alumnado pois eran intensas vivencias de aprendizaxe.

Pero Matilde levaba dentro de sí a súa paixón pola creatividade, polas artes, música, pintura, escultura pero, principalmente, o teatro. O teatro significaba para ela unha realidade idónea para ver a vida desde outra perspectiva. E, sen dubidalo, comezou a formarse. En 1990 foi a Barcelona e alí formouse na Escola de Expresión do Concello de Barcelona como Técnica Superior de Expresión Globalizada. Tras desta titulación viñeron outras.

En 1991 foi profesora-ponente no Curso da Xunta de Galicia “A Educación Artística”, celebrado en Verín. Alí acudiu ata marzo de 1992 para dar charlas sobre como educar en arte. En 1993 realizou o Curso de Preparación Actoral con Alber Boadella que se levou a cabo en Ourense. En 1995 volveu a Cataluña e estivo en Sitges para realizar o Curso de Dirección Actoral con Eugenio Barba.

Entre 1994 e 1995 fixo cursos co Centro Dramático Galego, un de Dramatización e outro de Creación de textos con Miguel Narros.

En 1997 e 1998, de novo en Barcelona, formouse na Escola de Expresión de Barcelona en Escenografía e luces; e na Escola de Expresión de Barcelona estudou Comedia del Arte Italiano.

Así mesmo preparouse con Bárbara Colio no curso Laboratorio de Dramaturxia.

Deste xeito, Matilde entraba a formar parte da historia do noso teatro ourensán. 

Dende 1990 ata 2001 formou parte como ACTRIZ E AXUDANTE DE DIRECCIÓN do grupo profesional “SARABELA”. E dende 2000 ata 2002 foi a DIRECTORA DO GRUPO TEATRAL “MUXICAS” DA O.N.C.E. DE OURENSE , representando na sede da ONCE de Madrid a obra Círculo Vicioso de Antonio Martínez Ballesteros. 

Todo este periplo, tan inmenso, compaxinábao coa súa docencia no Instituto no que ademáis acabou impartindo a materia optativa de Iniciación á Arte Dramática desde 2002 ata 2016 na que se inscribía un gran número de menos e nenas pois sabían que a experiencia merecía a pena. Con eles representou numerosas obras de teatro que foron premiadas en moitos certames. A continuación aparece a referencia de obras e os premios acadados co seu alumnado:

 

No 2013 crea o GRUPO TEATRAL “SOLO” formado por exalumno/as de IAD e Fernando Gabelo, estreando, por medio da ASOCIACION DO CANCRO DE OURENSE , no Teatro Principal de Ourense a obra que leva o mesmo nome: SOLO que foi levada as catro capitais galegas e varios municipio da provincia.

Esta obra foi de tal impacto pola súa posta en escena que estivo en activo ata o 2017 chegando a ser representada no Centro Ourensano de Newark, Nova Jersey.

En 2016 dirixíu Obradoiro de teatro na Universidad de Vigo no último curso de EDUCACIÓNE TRABALLO SOCIAL. En  2017-18 dirixíu o OBRADOIRO DE TEATRO DO ESPAZO XOVE (Xunta de Galicia) de Ourense.

Estamos ante unha muller cuxa enerxía é inesgotable e que está facendo un labor encomiable no Concello de Coles, dinamizando ao pobo e animándoo a participar en actividades. Tal que así, desde 2016 animouse a crear e dirixir O GRUPO DE TEATRO AFECCIONADO COLES, formado por 31 personas con idades entre 9 e 83 anos. Para eles Matilde escribiu  dez das trece obras estreadas que foron epresentadas en diversos municipios de Galicia.

Matilde é directora de teatro, é escritora de pezas teatrais premiadas, é propulsora de arte en todas a súas facetas. Por iso no 2017 tamén se matriculou na Escola de Música de Coles na sección de percusión e , en 2021, ingresa na Banda de Música de Santádega coa que gañou a Medalla de Prata no 136 Certame Internacional de Bandas da Cidade de Valencia.

É admirable todo este currículo, pero aínda é máis cando estamos a referirnos a unha muller humilde que non pretende sobresaír, senón que o que desexa é ofrecer toda a súa creatividade, todo o mellor de si, todo do que é capaz. Mulleres como ela cambian o mundo e fannos ver que hai humanidade ten futuro.

(Nota: Para min é unha honra poñer a Matilde Vázquez neste blog pois a miña admiración hacia ela é moi grande e porque ten un corazón enorme. Grazas, estimada Matilde)

MATILDE DOCAMPO CASTRILLEJO

(Matilde Docampo Castrillejo. Fotografía cedida amablemente por Matilde Puertas Docampo, sobriña de Matilde Docampo.)

Como digo sempre, todas as historias que se recompilan neste blog, feito con tanta ilusión, non me pertenecen, senón que forman parte da historia dos seus descendentes, das súas familias, ás que lles debo agradecer, encarecidamente, que me permitan dalas a coñecer para que Ourense lles outorgue a relevancia que deben ter pois forman parte da súa historia. 

Hoxe, día 13 de setembro de 2024, foi un día moi especial pois tiven a ocasión de coñecer persoalmente a Matilde Puertas Docampo, sobriña neta de Matilde Docampo Castrillejo, unha muller pioneira que eu tiña no meu blog xa desde 2010. As emocións son moitas cando se escoita de primeira man a historia dunha das nosas mulleres ourensás e Matilde Puertas soubo transmitirme ese entusiasmo, esa emotividade e admiración pola súa tía, a quen non chegou a coñecer pero da que escoitou moitas historias durante a nenez, tal que así, ela chámase tamén Matilde na honra da súa tía. Ela mesma supuxo o alivio da dor que sentiu a súa avoa Baltasara ao falecer Matilde Docampo. 

Matilde Puertas é pura  enerxía, elegancia e vitalidade cando me fala, cualidades propias das mestras de sempre, tradicionais e vocacionais, porque, en efecto, Matilde Puertas tamén forma parte das nosas mestras ourensás. Neste encontro tan agradable escoiteina con moita atención, sen perder detalle de todo o que me contaba e que eu vou escribilo tal que así no blog. Emporiso non teño palabras para agradecer tanto agarimo e xenerosidade. Dese hoxe mesmo, Matilde Puertas e a súa familia formarán parte da miña propia historia. 

(Encontro con Matilde Puertas o día 13 de setembro de 2024. Grazas, Matilde, pola túa historia e xenerosidade que para min será inesquecible.)

Matilde Puertas é a filla de Flora Docampo e que, dada á admiración que sentía Flora pola súa irmá Matilde, contáballe que era brillante nos estudos e unha adiantada ao seu tempo. Coñezamos a súa traxectoria.

Matilde naceu en San Ciprián, Ourense, o 19 de xullo de 1904 e era filla do capitán de infantería  Don Victoriano Docampo Álvarez e de Baltasara Castrillejo de la Dehesa, natural de Pamplona, e mestra co Título Superior. Unha muller moi avanzada ao seu tempo e moi decidida, por iso, e segundo me contou Matilde Puertas, foi a verdadeira impulsora da traxectoria de Matilde. 

Matilde Docampo e súa irmá Flora estudaron a primaria no Colexio de Angelita Paradela que, daquela, era considerado un dos mellores colexios. Finalizados os estudos de primaria, Matilde realizou o día 19 de setembro de 1919 o exame de ingreso no Instituto de Ourense e, desde entón, matriculouse por libre nos cursos de bacharelato. Rematou estes estudos en 1923 cunhas cualificacións máis que notables.

Solicitou o certificado de traslado para a Universidade de Santiago. Foi unha das primeiras ourensás que se incorporaron aos estudos superiores a comezos de século XX, concretamente no ano 1923, cando tiña 19, estaba matriculada por oficial na Facultade de Farmacia. Neste decisión tivo moito que ver a súa nai, Balasara Castrillejo, pois foi ela a que a impulsou a seguir adiante xa que ela mesma era unha muller de ideas moi avanzadas para a súa época e consideraba oportuno que a súa filla progresara nos estudos e acadara unha profesión cualificada. Acompañou á súa filla a buscar un piso a Santiago e atoparon un na rúa do Hórreo. Ali residiu Matilde  ao coidado dunha señora.

Matilde demostrou ser unha muller activa e dinámica pois estando en Santiago participou na homenaxe que se lle tributou no Teatro Principal o día 24 de novembro de 1924 a José Rodríguez Carracido, pois Matilde formaba parte do "Cuadro Universidade". Representouse o drama en verso "Lubicán" de Armando Cotarelo Valledor no que Matilde desempeñou o papel de Xoana. Así falaba a prensa da súa interpretación:

Matilde Docampo, en el papel de "Xoana" madre de "Inesa" estuvo soberbia, magistral, alcanzando un éxito definitivo y rotundo que el público no dejó de reconocer desde el primer momento. En su papel de madre gallega supo volcar todo el tesoro lírico de su alma de mujer. Nadie estaría mejor que lo estuvo ella en este papel que le valió ovaciones y aplausos prolongados" (1).

Matilde Puertas aínda conserva o libriño publicado polo Teatro Principal de Santiago no que se facía anuncio da Homenaxe:

Realizou todos os cursos  sen repetir ningún e sacou a carreira en cinco anos, algo que non era moi habitual, licenciándose no ano 1928. 

(AHUS. Cartapacio.325, Ex. 16. Recorte.)

As cualificacións de Matilde foron todas moi altas pero, si é certo que había un profesor que era moi esixente e deu un suspenso xeral na súa materia. Por ese motivo os fixo uns versos, a modo de protesta pacífica, pola actitude deste catedrático. Os versos lémbraos perfectamente Matilde Puertas xa que súa nai, Flora, llos transmitiu e dicían do seguinte xeito:

¡Eleucegui, Eleuceguiño,

el de la faz nacarada

el que estudia minerales

sin saber la calisaya.

Ese tipo que os presento,

es un perfecto canalla!

Despois desta anécdota, Matilde, por suposto titulou en Farmacia, unha carreira que lle custou, segundo as contas que levaba súa nai Baltasara, unhas 15.000 pesetas o que viña a ser para entón unha cantidade importante. 

De regreso a Ourense comezou a rexentar a farmacia de San Xoan de Ribadavia. Despois quixo achegarse a Ourense e traballou na farmacia de Santa Cruz de Arrabaldo cuxo propietario era Fernando Soto Álvarez. Dita farmacia, que hoxe en día xa non existe, estaba no baixo da casa do cruce da estrada, por onde pasa o río Barbañica. Era unha casa grande, de pedra, cunha bonita balconada. O desempeño do traballo por parte de Matilde era tan bo así como os eu trato que os veciños e os donos da farmacia sentían por Matilde moito agarimo.

Matilde era de espírito xovial e muller moi ávida de aprender o que a levou a viaxar e coñecer lugares en España e fóra dela. Estivo en Santander, Irún, en Saint Jean de Luz, enCeuta, en Tánxer...

(Material facilitado por Matild Puertas. Arriba unha postal enviada por Matilde á súa nai estando de viaxe. Parte inferior fotografía de Matilde cuns amigos.)

Contoume Matilde Puertas que a súa avoa, Baltasara, tiña cartos aforrados para poñerlle unha farmacia pero xa non puido ser pois, lamentablemente, Matilde faleceu o 28 de novembro de 1934 en San Cibrán das Viñas debido ao tifo e, daquela  non había penicilina. Tiña tan só vinte e oito anos. A nai, consternada  quixo velar a súa memoria e mandou construír unha capela en San Cibrán das Viñas na que se atopa enterrada. 

(Fonte: Esquela. (1934,29 novembro). La Región, p. 3)

De novo as nosas mulleres ourensás demostran a súa valentía facendo estudos universitarios nunha época na que non se vía con bos ollos que as mulleres tomasen esa iniciativa.

Vid: Cid Galante, Rosa María, Muller e educación en Ourense (1900-1930) Tese inédita. Cid Galante, Rosa María., As primeiras ourensás ante o reto de educación universitaria (1900-1930) (I) Minius: Revista do Departamento de Historia, Arte e Xeografía, ISSN 1131-5989, Nº 11, 2003 pags. 139-156. Cid Galante, Rosa María. As primeiras ourensás ante o reto da educación universitaria (1900-1940) (II) Minius: Revista do Departamento de Historia, Arte e Xeografía, ISSN 1131-5989, Nº 12, 2004, pags. 73-102; La Región, 18 de outubro de 1923, p. 2; El Ideal Gallego, 24 de novembro de 1924, p. 5; El Compostelano, 22 de novembro de 1924, p. 1; Domecq en Galicia, 1 de novembro de 1928, p. 26; El Ideal Gallego, 22 de xaneiro de 1930, p. 5; La Región 29 de novembro de 1934, p. 5. (1) El Pueblo Gallego, 26 de novembro de 1924, p. 10; Foto: El Pueblo Gallego, 26 de novembro de 1924, p. 12.