Etiquetas

30 marzo 2025

CLARISA RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ

Naceu en 1900 no pobo de Meiral, Santa Mariña do Monte, de O Barco de Valdeorras. Era filla de Juan e Teresa e estaba casada con Nicolás Rodríguez e tiñan un fillo. Foi detida o 22 de agosto de 1942 e permanecería un ano no cárcere, recobrando a liberdade o 28 de xuño de 1943. Pero o 26 de xaneiro de 1944 volveu ser arrestada pola garda civil e foi ao cárcere ata o 24 de maio dese mesmo ano.

Clarisa foi collida presa pola Garda Civil e quedou á disposición do Xuíz Instrutor do Xulgado número 3 de Ourense. O motivo desta detención foi por delito de auxilio a fuxidos, según informou Antonio Fernández Domínguez, o tenente coronel xuíz, ao Goberno Militar de Ourense e ao director da prisión provincial. Desde ese momento o Alcalde de Valdeorras procede a dala de baixa no racionamento.

Pero mentres se levaba a cabo o procedemento permitiuse que Clarisa tivese prisión atenuada, isto é, un arresto fóra do centro penitenciario, xeralmente no seu domicilio. Algo co que non estaría de acordo o alcalde de O Barco pois emitiu un escrito indicando que existía unha razón de alarma social:

(Fonte: Expediente persoal da reclusa Clarisa Rodríguez Rodríguez. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25132/050. Caixa 25132/050/12)
A causa da detención de Clarisa foi a de auxiliar aos fuxidos:

En orense a dieciseis de septiembre de mil novecientos cuarenta y dos...que de los hechos relatados en la presente causa resultan indicios suficientes para suponer la existencia de delito de los que aparecen presuntos responsables los encartados MANUEL ARES ALONSO y CLARISA RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ por sus actividades de auxilio de los elementos marchistas huidos al monte...Que dada la naturaleza de los h echos y la pena que en su día pudiera corresponder por consecuencia de la figura criminosa apuntada, se este en el de decretar la Prisión incondicional de los encartados...Se eleva a Prisión provisional la detención que sufren los procesados antes mencionados, librándose la correspondiente comunicación el Sr. Director de la Prisión Provincial de esta Plaza. (1).

Un ano despois, Clarisa sae en liberdade o 28 de xuño de 1943 asinando unha declaración de que fixaría a súa residencia en Meirás, Barco de Valdoerras, isto é, estaría localizada.

Non obstante, ás vintedúas horas do día 26 de xaneiro de 1944 foi detida de novo polo posto de garda de O Barco. Estivo presa uns meses pois o 24 de maio puxérona en liberdade.

Clarisa faleceu en 1965.

(Fonte: Libro rexistro de filiacións de reclusos de novo ingreso dos anos 1941 a 1942. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.2.2241. Libro 2241.(331))

Fotografía da entrada extraída de Nomes e Voces.

(1)Expediente persoal da reclusa Clarisa Rodríguez Rodríguez. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25132/050. Caixa 25132/050/13). 
(Elaboración propia a partir do Expediente persoal da reclusa Clarisa Rodríguez Rodríguez. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25132/050. Caixa 25132/050)

23 marzo 2025

MARÍA DEL CARMEN ELODIA UGÁS Y ÁLVAREZ

O acceso das mulleres á carreira de maxisterio non tivo ningún reproche social dado que a docencia sempre foi ben vista para ser desempeñada por unha muller, aínda que iso suspuxese ir a pobos moi afastados, de moi difícil desempeño, lonxe da súa familia e vivir soas, a máis das veces, en condicións moi paupérrimas.

Un dos primeiros títulos de mestra superior que recibiu o Instituto de Ourense foi o de Carmen Elodia en 1907. Sería, polo tanto, das primeiras mestras que exerceron na nosa provincia a comezos do século XX. Desempeño nada doado tendo en conta as características xeográficas do territorio.

En 1908 foi traballar á escola de Chas, Montederramo, e gañaba 375 pesetas. Ao ano seguinte, en 1909 estaba ocupando a praza de interina na escola de Xermade, Muíños, cun soldo de 500 pesetas.

Por suposto, a mestra debía residir na localidade onde estaba a escola e convivir coas xentes do pobo que, normalmente, apreciaban e tiñan en grande consideración á mestra. 

Pero Carmen estivo sancionada durante tres meses sen emprego e soldo segundo a Real Orden do 23 de xaneiro de 1913 na que se dicía que serían sancionados os docentes que deixaran a súa escola ao cargo de persoal non titulado. Por tal motivo, non se lle permitiu acudir á escola ata pasados os tres meses, incorporarse en xuño dese ano  Dita penalización considerábase relevante e quedaría reflectida no seu expediente. Así mesmo, tamén fan unha amonestación ao presidente da Xunta Local pois este outorgoulle a Carme a licencia de pemiso de xeito verbal. A continuación recóllese o texto literal da sanción:

(Fonte: Noticias e informaciones. Ministerio. El suplemento de la Escuela moderna. (1913, 1 de marzo), nº 1695; p. 430.
Ben é certo, que as dificultades para desempeñar o traballo docente en pobos moi afastados facía que os  mestres e as mestras marchasen e deixasen a escola ao cargo dunha persoa sen titulación. Esta práctica era motivo de delacións por parte das xentes do lugar. O Ministerio de Instrución Pública, creado en 1900 e cunha duración ata a guerra civil, tiña a pretensión de mellorar a situación educativa do país. Primeiro con García Alix e despois con Romanones, pretendeu rexenerar a ensinanza. En 1913, cando foi sancionada Carmen, estaba ao frente do ministerio Antonio López Muñoz.

Vid: Boletín Oficial de la Provincia de Lugo (1912), Número 16, p. 3; Instrucción ( 1908, 20 setembro), El Miño, p. 1; Instrucción (1907, 1 de maio). El correo de Galicia , p. 2; Ministerio (1913). El magisterio español, Número 4119, p. 12.; Ministerio ( 1913) Suplemento a La Escuela moderna, n.º 1.707, p. 707.

19 marzo 2025

ROSAURA RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ

Era filla de Constante Rodríguez e María Rodríguez. Naceu en 1906 no pobo de Bouzadrago, Entrimo,  que pertence ao partido de Bande. Estaba casada e dedicábase aos labores da casa e do campo. Pero a Garda Civil detívoa o 2 de setembro de 1941 e foi conducida ao Cárcere de Ourense permanecendo nela mentres se levou a cabo a resolución da instrución.

O 28 de outubro de 1941 Rosaura foi posta á disposición do Xuíz Militar Permanente para enxuizamento de Fuxidos pois era acusada de "supuesta complicidad con huídos". Determinouse a prisión por tres meses e o 26 de xaneiro de 1942 foi posta en liberdade.

Mais Rosaura volveu ser detida e levada á prisión ourensá ao ano seguinte, concretamente o 28 de agosto de 1943. Cando levaba uns meses na prisión de Ourense caeu enferma pois padecía "oclusión intestinal", polo que foi conducida ao Hospital de xeito urxente por estar en perigo a súa vida xa que o cárcere carecía de servizo de enfermeiría. Así que, Rosaura ingresou no Hospital o 8 de outubro para ser intervida e o 12 de novembro déronlle a alta e reconducírona á prisión.

Deteñamonos agora nos feitos que determinaron o encarceramento de Rosaura en agosto de 1943. De entrada, vinculárona ao guerrilleiro antifranquisa José Rodríguez Páramo. A causa sobre ela dicía o seguinte:

En Orense a 23 de noviembre de mil novecientos cuarenta y tres...Rosaura Rodríguez Rodríguez aparece encartada en la presente causa como presunta autora de auxilio a la rebelión y cómplice del atraco a mano armada perpetrado en Torneiros, Ayuntamiento de Lovios en esta Provincia, el día 24 de agosto de 1943, siguiéndose con tal motivo las correspondientes actuaciones en averiguación de la participación que la mencionada hubiera podido tener en los hechos de referencia. (1).

En efecto, Rosaura estaba sendo investigada por colaboracionista coas guerrillas antifranquistas fronteirizas con Portugal, ademais, tiña antecedentes penais xa que fora detida no 1941 por complicidade cos fuxidos polo que se determinou o seu encarceramento. 

Procedeuse a facer as pesquisas sobre os feitos e determinouse o seguinte:

En Orense a veintiocho de diciembre de mil novecientos cuarenta y tres. RESULTADO que a las veintidós horas del día 24 de agosto del corriente año, fue cometido un atraco a mano armada en el pueblo de Torneiros de Riocaldo, Ayuntamiento de  Lovios, por siete individuos desconocidos y refugiados en la nación vecina, los cuales, una vez que efectuaron el hecho en la casa del aquella localidad José Yañez Rodriguez, y cuando ya intentaba darse a la fuga, les acometió un hijo de éste llamado José Yañez Magdalena, entablándose una lucha, de la que resultó muerto el José Yañez Magadalena y dos de los atracadores, siendo reconocido uno de ellos con el nombre de José Rodríguez Páramo "Páramo", conocido también por "Pepe diente de oro". y como heridos graves los atracados José Yañez Rodríguez (fallecido pocos días después), Manuel Gaiteiro Cabada, y menos grave Dosinda Gil Valdivia. RESULTADO Que de lo actuado se desprende que la encartada en la presente causa ROSAURA RODRÍGUEZ RODRÍGUEZ , mujer de malos antecedentes, hacía vida marital con el atracador José Rodríguez Páramo, o sea, "Pepe Diente de oro", el cual hacía frecuentes visitas a la vecina nación portuguesa, y a la que se supone haya prestado auxilio, protección y demás noticias a los autores del hecho de autos, la mencionada encartada...(2).

Considerando estes feitos Rosaura foi condenada á prisión incondicional no Cárcere de Ourense. Non obstante houbo unha petición de atenuar a sentencia e, en todo caso, axilizar o remite do auto de peligrosidade, xa que Rosaura levaba recluída máis de seis meses á  disposición da dirección do cárcere sendo unha situación ilegal con arranxo ao decreto do 2 de setembro. Dita petición foi levada en Consulta á Autoridade Xudicial da rexión militar e o 28 de xuño de 1944 responde que podía concederse a prisión atenuada a Rosaura.

O día 19 de decembro de 1944, ás dez horas, Rosaura debía asistir á celebración do Consello de Guerra. Finalizado o mesmo acordouse a súa ABSOLUCIÓN, que se asinou o 15 de xaneiro de 1945, pois tan só parecía probado que Rosaura tivo, nalgún tempo, relación marital con José Rodríguez pero que non había probas da súa participación nos feitos delitivos.

(Fonte: Expediente Persoal da Reclusa Rosaura Rodríguez Rodríguez. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25133/040. Caixa 25133/38)
Pero Rosaura aínda debía saldar a débeda coa facenda pola que fora condenada por contrabando de gando e debía facer o pago de 4000 pesetas. Como esta débeda non fora satisfeita, Rosaura permanecía no cárcere pois impuxéronlle que debía cumprir un ano de cárcere pola falta de defraudación e 211 días pola monetaria cumpríndose a pena o 4 de decembro de 1947. Pero o Ministerio de Facenda  concedeulle os beneficios da condena condicional polo que tan só tiña que cumprir os monetarios que comezaron a contar desde o 14 de setembro de 1946 ata o día 12 de abril de 1947, día no que recobrou a liberdade.
(Fonte: Expediente Persoal da Reclusa Rosaura Rodríguez Rodríguez. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25133/040. Caixa 25133/43)
O 27 de xaneiro de 1949 Rosaura foi detida de novo e conducida ao cárcere de Ourense, tiña 37 anos. Nesta ocasión foi condenada a cen días de cárcere por non satisfacer unha multa de 1000 pesetas por delito de contrabando. Así que, permaneceu no cárcere ata o día 28 de maio de 1949.

(Fonte: Libro rexistro de filiacións de reclusos de novo ingreso do ano 1941. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.2.2240. Libro 2240. (315))

E esta foi a traxectoria penal de Rosaura, que deu comezo en 1941 e, entre unhas cargas e outras, non finalizou ata o maio de 1949.

No Parque Nacional Peneda Gerês está o REFÚGIO DE ROSSAURA a casa na que vivíu Rosaura, escapada da Guerra Civil, ata o seu falecemento en 1987
(1) Expediente Persoal da Reclusa Rosaura Rodríguez Rodríguez. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25133/040. Caixa 25133/ 22; (2) Idem. 25.
(Elaboración propia a partir do Expediente Persoal da Reclusa Rosaura Rodríguez Rodríguez. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25133/040. Caixa 25133/040. Vid tamén: Entrada Wikipedia José Rodríguez Páramo.)

17 marzo 2025

A IMAXE DA MULLER OURENSÁ DE COMEZOS DE SÉCULO. ENTRE O CONTINUISMO E A RUPTURA

O día 7 de marzo fun invitada polo Ateneo de Ourense para impartir unha charla sobre a muller ourensá. É un tema que teño bastante traballado e quixen centralo na muller do primeiro terzo de século xa que é nese momento cando comezan a espertar novas inquedanzas e as mulleres comezan comezan a ocupar espazos que antes estaban negados.

Incidín nos cambios que comezou a apreciarse no mundo feminino ourensá e insistín en que tamén as nosas mulleres participaron desa primeira onda do feminismo que comezaba a darse en Europa e América. Esa onda na que a muller comeza a querer a igualdade xurídica con respecto aos homes, acceder á educación superior e consecuentemente emanciparse para deixar de ser tutelada. En Ourense foi unha revolución silenciosa e tranquila e cun carácter individual. Non obstante, retomando as palabras das "cartesianistas" seguidoras de Descartes, que dicían en alusión aos esforzos das mulleres para conseguir os seus logros que: foi un exercicio de autorresponsabilidade que puxo en valor a Autonomía intelectual pasando por riba os costumes e tradicións que eran dominios dos homes.

Eu, opino o mesmo, en Ourense, os pasos das nosas ourensás foi un exercicio personal de xeito discreto, e que considero un importante logro para unha pequena cidade de interior.

Desde aquí quero dar as grazas ao Ateneo pola súa invitación. Grazas a Víctor Pérez Baltar, vicepresidente do Ateneo, polo seu interese en que fose dar a charla.




MULLERES ILUSTRADAS DA LIMIA

Hai tempo que recibín unha chamada desde Xinzo da Limia por parte dunha profesora, Lucía Laroá, que me informou do traballo que estaban a facer co alumnado do seu centro CEIP Rosalía de Castro. Contoume que estaban a recoller a traxectoria vital de moitas mulleres limiás coa finalidade de publicar un libro. Sentín unha grande emoción por esta marabillosa iniciativa xa que ía sacar á luz a mulleres da comarca que foron e son moi meritorias e porque considerei que se trataba dun gran labor didáctico e pedagóxico xa que implicaba aos cativos e cativas na aprendizaxe de seren recompiladores de historias ademais de seren capaces de valorar o rol das mulleres na historia. 

Lucía Laroá invitome a prologar o libro e, sinceiramente, sentinme moi alagada. Nese prólogo expresei o grande valor que ten este traballo e desde aquí quero amosar o meu agradecemento a Lucía e a toda a ANPA do centro por contar comigo e agardo que continúen adiante.

Moitas grazas por todo e moitos parabéns. Recomendo que lean o libro pois as historias son moi interesantes e os debuxos dos nenos e nenas son verdadeiramente dunha grande beleza. (clican na imaxe e poden ler o prólogo que lles adiquei).

16 marzo 2025

AMPARO FERNÁNDEZ DE LA JUSTICIA

Amparo estudou maxisterio na Escola Normal de Ourense e foi alumna de Vicente Risco. 

Naceu en Bande o 10 de setembro de 1913 e era filla de Fidel Fernández Turceta que era fiscal no partido xudicial de Bande e Gabina de la Justicia. O matrimonio tiña tres fillas, Virginia, Celsa e Amparo e todas foron mestras.

Amparo  fixo o exame de ingreso no que desenvolveu o tema "Los grandes organismos del Estado. Poder legislativo, ejecutivo, judicial y moderador. Forma de gobierno en España. Quienes son los españoles"; "El diluvio universal. Sus causas. Arca de Noé y Torre de Babel". Comezou os estudos no curso 1928-29 e rematounos no 1932-33 e o 6 de xullo dese ano solicitou a expedición do título de mestra de primeira ensinanza, tiña Amparo 19 anos. Agás o primeiro curso que o fixo de xeito libre os demais cursounos por oficial residindo na cidade na rúa do Correxidor. (1)

Entre os seus profesores e profesoras da Normal estaba Vicente Risco quen, como viña sendo habitual, mandaba facer traballos de etnografía ao seu alumnado. Pois ben, Amparo presentou un traballo sobre o folclore de Bande que consta dun caderniño de 26 follas manuscritas e que está depositado no Arquivo de Xaquín Lorenzo no Museo do Pobo Galego de Santiago (2). E na Fundación Vicente Risco teñen un traballo sobre a tórtola.

Tras finalizar a carreira comezou a cubrir prazas como interina e estivo destinada a varias vacantes cambiando con frecuencia de praza.

Estando na escola de Recarei tivo que pasar pola Comisión de Depuración (3) máis logo foi reposta na docencia e continuou exercendo no Furriolo en A Bola, en  Blancos e  Robledo de Doniz en Carballeda. 

(1) Arquivo da Universidade de Vigo. Expediente Personal de Amparo Fernández; (2) Mateos Vara, A. e Méndez García, R.M. (2017) "O arquivo de Xaquín Lorenzo no Museo do Pobo Galego. Unha escolma dos documentos alleos". Revista Raigame, nº 41: 42-51; (3) Expedientes de depuración de maestros nacionales (Ministerio de Educación Nacional, Archivo General de la Administración). Signatura: 32/12792 Información del magisterio. El pueblo gallego, 1939 abril 15, p. 5; Información del magisterio. El pueblo gallego,1955 febreiro 5, p.9.

12 marzo 2025

MULLERES NO CÁRCERE DE OURENSE EN TEMPOS DA DITADURA

(Foto particular tratada cun envellecemento.)
Mulleres represaliadas polas súas ideas, por encubrir ás súas familias, por axudar aos fuxidos. Mulleres na retargarda e escudos dos seus. Moitas foron detidas, encarceradas e sinaladas. Algunhas van aparecendo nos arquivos e imos reconstruíndo as súas vidas. 

Os Anuarios estatísticos ofrecen datos aínda que, certamente, considéranse datos oficiais hai que tomalos con reserva pois non é estrano que se desmarquen da realidade. O caso é que moitas, foron moitas as mulleres do Estado que sufriron a pena do cárcere por delito de rebelión, segundo os datos que se amosan estariamos a falar dunhas 87.588, pero non se descarta que fosen máis. 

Foron procesadas e castigadas por alzar a súa voz contra os golpistas, de tal xeito que as mulleres non quedaron ao marxe dos acontecementos e facendo tamén fronte contra a ditadura sabendo que puñan en xogo a súa liberdade. Hai que seguir pescudando nos arquivos para coñecer cantas mulleres de cada provincia, realmente foron detidas e encarceradas. Aínda queda moito por facer.

(Elaboración propia. Datos extraídos a partir do Anuario Estatístico de 1946-47.)

Para a nosa lembranza e para a súa memoria.

Angustias Real Blanco

Ernestina Blanco Borrajo (tamén estivo na de Celanova)

Teresa Domínguez Prada

María Fernández Domínguez

Marcelina Fernández Domínguez

Soledad Figueiral Prado

Jesusa Prado

Gloria Blanco Diéguez

Carmen Fernández Seguín

Ovidia Álvarez Rodríguez

Eudosia Álvarez Seoane

Artemia Paz Paz

Antonia Sorga Rodríguez

Ángela Sampedro Piñeiro

Rosaura Rodríguez Rodríguez

(As de a continuación están preparadas e sairán periódicamente)

Cesarea Vega Regueiro

Catalina Sánchez Prieto

Rosa Rodríguez Gudiña

Teresa Primo Fernández

Sonina Real Blanco

Clarisa Rodríguez Rodríguez

Carmen Rodríguez Rodríguez

Florentina Pérez Rodríguez

Remedios Álvarez

Pura Yañez Álvarez

Delfina Álvarez Valle

Antonia García Conde

Aurora Fernández Seguín

Carmen Fernández Seguín

Celia Fernández Seguín

Balbina Domínguez Basalo

Severina Domínguez Basalo

Concepción Escudero Rodríguez

Dolores Gómez Pérez

Elena Ferreiro Seguín

Helena Herrero León

Esperanza Casas Losada

Fe González ledo

Felicitas Fernández Cadórniga

Flora Cerqueira Rodríguez

Flora Gómez González

Generosa Fernández Domínguez

Isolina Fernández Álvarez

Joaquina Fernández Basalo

Julia Cota Quirós

Juliana Escudero Fernández

Luísa Fernández Vega

Marcelina Fernández Domínguez

María Cid Vida

María Jesús lima

María Gayo Regente

Mercedes Faza Díaz

Rosa Gándara Rúa

Rosa Gómez Díaz

Rosario Delgado Núñez

Sara López Díaz

Sulpicia Fernández Álvarez

Teresa Domínguez Prada

09 marzo 2025

CANTAS OURENSÁS SE MATRICULARON NO INSTITUTO DE 1900 A 1930? COMO ORGANIZABA O CENTRO ÁS QUE SE MATRICULABAN POR OFICIAL? CANTAS MATERIAS TIÑAN QUE ESTUDAR?

(Fonte: Arquivo Galiciana)

Se difícil foi admitir o dereito da muller a incorporarse ao sistema educativo nacional deseñado polo liberalismo moderado, de ningún modo podía pensarse que esta quixese ir máis alá da aprendizaxe alcanzada no ensino primario, pois a educación secundaria pensábase para unha minoría de privilexiados chamada a formar parte das clases dirixentes, prototipo onde non tiña cabida a muller[1]

Por tal motivo, existía un baleiro legal ao respecto, aínda que como ben di Consuelo Flecha, lexislar non significa resolver o problema [2]. Na consideración que se tiña da muller e no papel asignado a ela por parte dunha sociedade de réxime patriarcal non se contemplaba que esta aspirara a unha maior formación educativa que a adquirida no ensino primario pois non ía exercer nin unha profesión liberal nin dedicarse a actividades industriais, mercantís, profesionais, etc., para as que habilitaba unha maior instrución —na ensinanza media e superior. A lexislación escolar decimonónica nin sequera regulaba o acceso das alumnas ao ensino secundario nin universitario, pero tampouco o inhibía, de aí a incerteza que se viviu nos centros ante as primeiras solicitudes de ingreso[3].

Antes de 1910 as esutantes que querían acceder ao Bacharelato debían facer unha instancia dirixida á Superioridade para que esta autorizase a súa matrícula. 

En Ourense temos constancia de dúas mulleres que en 1893 cumpriron co requisito da consulta e foilles admitida a súa matrícula no Instituto Provincial de Ourense, non obstante, finalmente realizaron a inscrición noutros centros como o de Coruña. O Reitor de Santiago Don Romero Blanco manifestou nun escrito o seguinte:

El Ilmo. Director General de Instrucción Pública con fecha 27 del actual me dice lo siguiente: En 20 de Septiembre último se comunicó a ese Rectorado la orden siguiente. Vistas las instancias elevadas por Doña Inés Hernández San Martín y Doña María de la Luz Rodríguez Salgado en solicitud de matrícula en Segunda Enseñanza esta Dirección General se ha servido declarar que autorizada la mayor por las disposiciones vigentes para hacer los estudios del Bachillerato no necesitan autorización para efectuar las matrículas a que se refieren en las que pueden ser inscritas desde luego. Lo que traslado a V.I. para su conocimiento y demás efectos”.[4]

A normativa de 1910, que autorizou a matrícula de mulleres no ensino secundario, non indicaba como debía facerse a organización espacial, isto é: Onde situar ás alumnas que se incorporaban ao Instituto de forma oficial?. Pode dicirse que cada centro adoptou as medidas que consideraba máis oportunas, que eran similares en case todos[5]

Estas estratexias tiñan como finalidade evitar a xuntanza de alumnos e alumnas; por iso, nas aulas as mulleres adoitaban a permanecer xunto ao profesor se eran poucas, se o seu número aumentaba estarían apartadas nunha fila ou ao final da clase. No resto do edificio, durante os tempos de lecer era habitual dispensarlles diferentes espazos[6]

Evitar a coeducación, impedir o achegamento dos compañeiros e compañeiras, procurar que non se interferiran, etc. era cuestión de moralidade, aínda que en moitos foros —como por exemplo no Congreso de Luxemburgo de 1922— se manifestou que a coeducación, que existía nalgúns centros escolares españois, non estaba sendo en absoluto prexudicial para ningún dos dous sexos nin para o discorrer da vida do centro. 

Non obstante, a Reforma do Bacharelato de 1926 preocupouse de levar adiante as denominadas permanencias nos institutos, de forma que non coincidiran alumnos e alumnas nelas[7].

A medida que medraba o interese das mozas por incorporarse aos estudos secundarios volveu pensarse na necesidade de concibir centros específicos de ensino secundario, tal como se debatera no congreso Pedagóxico-Hispano-Portugués-Americano de 1892. En Galicia un dos defensores desta idea foi Johan Vicente Viqueira López-Cortón, quen, nunha conferencia pronunciada en 1918, reclamaba a creación de institutos para a muller, pois indicaba que neles se lle ofrecería á muller a mellor educación xeral posible e unha preparación para cantas profesións puidera desempeñar[8]

Sen dúbida, significaría un importante incentivo para que houbese unha maior achega feminina nestes estudos, pero dita empresa requiría contar cunha demanda avultada de mulleres que fixera posible o seu sostemento, algo que non se conquistaría ata avanzado o primeiro terzo de século, que, tras a experiencia da creación dunha sección feminina nun instituto de bacharelato en 1911, será en 1929 cando se instauran os primeiros institutos femininos en Madrid e Barcelona, inicialmente cun carácter local e posteriormente elevados á categoría de nacionais, onde se impartirían todas as ensinanzas de bacharelato vixente[9]

No mesmo ano, no Congreso que se celebrou en Bucarest metéronse na cuestión da Segunda Ensinanza da Muller en aspectos diversos como espazos, profesorado, currículo, obxectivos e finalidade para as mozas, etc. e nas conclusións recolleuse que a ensinanza secundaria debería comprender a mesma formación para os dous sexos, nas mesmas condicións e co mesmo profesorado, asuntos que aínda suscitaban intensos debates en España[10]. Debates que se deixaban translucir a través da prensa ourensá, como o seguinte artigo asinado por Salvador Padilla quen se mostra favorable á coeducación como un medio beneficioso para ambos os dous sexos:

“Las Normales, los Institutos, las Escuelas de Comercio, las Universidades han de estar a la Orden del día para hombres y mujeres, abandonando los soñados peligros de la coeducación de los dos sexos...Lo que yo he visto es que esta coeducación ha sido beneficiosa para ambos sexos. El varón por instinto mide más sus palabras, se estimula por una noble emulación, establece una fraternidad casta con las compañeras; estas aconsejan como futuras madrecitas, evitan por pudor que los malos lo sean delante de ellas, interceden por ellos cuando se hacen acreedores a castigo, sacan dulcemente los colores a la cara a los desaplicados...”[11]

(Fonte: Arquivo Galiciana)
No caso do Instituto de Ourense, consultei este tema a Don Juan Saco e comentoume que dado o baixo número de mulleres no Instituto non foi preciso determinar ningunha actuación. Homes e mulleres estaban mesturados nas aulas. Comentoume que as poucas mulleres que remataban o bacharelato para seguir estudos superiores procedían dos colexios privados porque para estudar maxisterio, que non era universitario, non se precisaba o bacharelato enteiro. A partir de 1938 si que se contemplaron normas de convivencia.

Moitas mulleres matriculáronse primeiramente pola opción libre, estudando e preparándose en academias privadas e acudindo aos exames do instituto cando estes se convocaban. Paulatinamente foron realizando as matrículas por oficial. Pero Cantas ourensás se matricularon entre 1900 e 1930 no Instituto Ourensán? É moi complicado dicir unha cifra concreta pois unha cousa son os rexistros de matrícula por curso atopados no Instituto o que dá lugar a que contabilicemos a mesma persoa varias veces, e outra distinta é contar nominalmente. Polo tanto, acudir ás estatísticas oficiais, aínda que ás veces tampouco son moi exactas, dános uns datos que podemos considerar bastante fiables.

Segundo os anuarios estatísticos en 1930 a matrícula de mulleres chegou a ser de 237 (non obstante, eu consultei persoalmente os libros de rexistros do Instituto desde 1900 a 1930 e contabilicei 545 mulleres inscritas nos sucesivos cursos, polo que estaría contando a mesma muller en varios anos; e logo consultei un total de  841 expedientes académicos, claro está que neste gran conxunto de expedientes estudados había mulleres matriculadas nos estudos de bacharelato e de maxisterio.
No tocante ao plan de estudos, este era moi esixente e non se establecía unha distinción entre sexos, isto é, todos e todas estudaban as mesmas materias. O programa foi evolucionando ante a disxuntiva de ofrecer un bacharelato máis humanístico que técnico ou viceversa, chegando a configurarse un plan equilibrado das dúas materias. En definitiva, e para non entrar a detallar sobre a evolución do plan de estudos, simplemente dicir que en liñas xerais, as materias que tiñan que estudar os e as bachilleres era entorno a 30 materias nos seis anos que duraba o bacharelato. No 1926 divídese en bacharelato elemental e bacharelato universitario de tres anos cada un e tal división servía para establecer unha dirección de saída ao alumnado. Pero, en liñas xerais: Que materias tiñan que cursar as alumnas do Instituto? Pois, como dicía, era un currículo moi esixente pois comprendía case 30 materias

En 1901, Plan de Romanones estudaríase: No primeiro e segundo curso impartiríanse sete disciplinas de tipo básico como Lingua, Xeografía, Aritmética, Relixión, Debuxo, Ximnasia e Caligrafía. No terceiro e cuarto ano abordábanse materias de carácter humanístico como Latín, Historia de España e universal, Xeometría, Lingua Francesa, Xeografía, Relixión, Debuxo e Ximnasia. No quinto e sexto curso incorpóranse materias de ciencias compaxinadas con disciplinas de letras, como Psicoloxía, Historia da Literatura, Física e Química, Lingua inglesa ou alemá, Debuxo, Ximnasia, Ética e Rudimentos de dereito, Historia natural, Fisioloxía e Hixiene, Agricultura e Técnica industrial.

En 1903 formulouse outro planteamento que consistiu en alixeirar o plan de estudos de Romanones. A redución de dito plan respondía a unha cuestión máis de interese social que instrutiva, xa que se levou a efecto pola queixa dos alumnos e pais que consideraban sobrecargado o programa. Así pois, o Plan de Gabino Bugallal quedaba aprobado cunha distribución do bacharelato en seis cursos, suprimindo neles algunha materia e redistribuíndoas con outro criterio.

En 1926, Plan Callejo, diviuse en Elemental e Universitario e as nosas alumnas terían que estudar:
BACHARELATO ELEMENTAL:
Primeiro ano:
Nocións xerais de Xeografía e Historia universal; Elementos de Aritmética; Terminoloxía científica, industrial e artística; Relixión; Francés.
Segundo ano:
Nocións de Xeografía e Historia de América; Historia da Literatura Española; Elementos de Xeometría; Nocións de Física e Química; Relixión; Francés
Terceiro ano:
Xeografía e Historia de España; Historia natural; Fisioloxía e Hixiene; Deberes Éticos e Cívicos e Rudimentos do Dereito; Francés.
BACHARELATO UNIVERSITARIO
Ano común:
Lingua latina; Nocións de Álxebra e Trigonometría; Xeografía política económica; Historia da civilización española nas súas relacións coa universal; Agricultura.
SECCIÓN DE LETRAS:
Primeiro ano:
Lingua latina; Literatura española comparada coa estranxeira; Psicoloxía e Lóxica; Idiomas (inglés e alemán)
Segundo ano:
Literatura latina; Ética; Idiomas (inglés ou alemán).
SECCIÓN CIENCIAS:
Primeiro ano:
Aritmética e Álxebra; Física, Xeoloxía, Idiomas (inglés ou alemán)
Segundo ano:
Xeometría e Trigonometría; Química; Bioloxía; Idiomas (inglés ou alemán)

[1] Vid.: GIL ZÁRATE, Antonio, De la Instrucción Pública en España, Imprenta del Colegio de Sordo-mudos y de Ciegos, 1855, Tomo II, p. 1, citado por FLECHA GARCÍA, Consuelo, “La incorporación de las mujeres a los Institutos de Segunda Enseñanza en España”... Op.cit., p. 160; “Profesoras y alumnas en los Institutos de Segunda Enseñanza (1910-1940)”, Revista de Educación, número extraordinario, 2000, pp. 276-283; LERENA ALESÓN, Carlos, Escuela, Ideología y clases sociales en España, Círculo Universidad, Madrid, Círculo de Lectores, 1989, p. 213. [2] FLECHA GARCÍA, Consuelo, “Profesoras y alumnas en los Institutos de Segunda Enseñanza (1910-1940)”... Op.cit., p. 270.. [3] VIÑAO FRAGO, Antonio, “Espacios masculinos, espacios femeninos. El acceso de la mujer en el bachillerato”, Mujer y educación en España 1868-1975, VI Coloquio de la Historia de la Educación, Santiago de Compostela, Departamento de Teoría e Historia de la Educación, 1990, pp. 570-574. [4]AIOP, Libro de Rexistro de Entrada. Caixa 137.1. [5] No Instituto Provincial de Lugo ao rexistrarse en 1909 unha muller no centro, o claustro tivo que tratar este punto. Considerábase que esta non debía estar no claustro da planta baixa entre os seus compañeiros e tampouco na sala de profesores; pensouse na biblioteca, pero creuse que se trataba dunha condena á quietude e ao silencio. Finalmente chegouse á conclusión de que había que deixala en liberdade para que ela mesma escollese o lugar que máis lle agradase. Vid.: FERNÁNDEZ PENADO, Luciano, Historia viva del Instituto de Lugo... Op. cit., pp. 120-121.[6] VIÑAO FRAGO, Antonio, “Espacios masculinos, espacios femeninos.... Op.cit.p. 570-574. [7]Vid.: FLECHA GARCÍA, Consuelo, “La coeducación un quehacer ético: memoria y presente”, Cuestiones Pedagógicas, nº. 10-11, 1993-74, pp. 233; “la Educación de las mujeres después del 98” en RUIZ BERRIO, J. et al. (ed), La educación en España a examen (1898-1998), Jornadas Nacionales en conmemoración del centenario del Noventayocho, Volume II, Zaragoza, Excma. Diputación de Zaragoza, 1999, p. 335; VIÑAO FRAGO, Antonio,“·Espacios masculinos, espacios femeninos. El acceso de la mujer al bachillerato...”Op. cit.; “La crisis del bachillerato tradicional y la génesis de la educación secundaria... Op.cit., p. 140; DELGADO GRANADOS, Patricia, “La formación profesional en la mujer: 1900-1928” en FLECHA, Consuelo e NÚÑEZ, Marina (eds), La educación de las mujeres: nuevas perspectivas, Sevilla, Universidad de Sevilla, 2001, pp. 70-71. [8] Vid.: VIQUEIRA, Johan, “Conferencia” en A Nosa Terra, A Coruña, nº. 115, 20 de marzo de 1920, p. 6 en RODRÍGUEZ GALDO, Mª Xosé (coord.) Textos para a Historia das mulleres en Galicia, Santiago de Compostela, Consello da Cultura Galega, 1999, pp. 535-536. [9] Vid.: Diccionario de Pedagogía Labor. Voz “Institutos femeninos de segunda enseñanza”, tomo segundo, Barcelona-Madrid-Buenos Aires-Río de Janeiro, Editorial Labor, 1936; LÓPEZ MARTÍN, Ramón, Ideología y educación en la dictadura de Primo de Rivera. Institutos y Universidades, II, Valencia, Universidad de Valencia, 1994, pp. 145-147; FLECHA GARCÍA, Consuelo, “La educación de las mujeres después del  98...”, Op. cit.pp. 336-337. [10] FLECHA GARCÍA,  Consuelo, “La educación de las mujeres después del  98...”, Op.cit.p. 335. [11]PADILLA, Salvador, “La mujer debe estudiar”, La Región13-6-1930, p. 1 

Quero expresar o meu agradecemento a Luísa Saco que fixo de intermediaria na consulta que realicei a don Juan Saco en relación á como se dispuñan as alumnas nas aulas do instituto. Por suposto, o meu agradecemento a Don Juan Saco por atenderme e aclarar as miñas dúbidas.

08 marzo 2025

MULLER GALEGA. 8 DE MARZO DE 2025

(Ilustración A Nosa Terra, 18 de maio de 1935, p. 2.)
Hoxe, día das Mulleres, 8 de marzo de 2025, un poema de Carmiña Prieto Rouco para uns espíritos libres e fortes.

(Fonte. Galiciana. A fouce, 31 de xaneiro de 1933, p. 3).

05 marzo 2025

QUE NON NOS FALTE O ENTROIDO


Se hai unha festa de troula e balbordo, esa é o Entroido e, por suposto, no noso Ourense é espectáculo, pois hai recoñecidas un grande número de máscaras tradicionais.

O entroido é ese tempo que transcorre do inverno á primavera e de aí as cores que enchen cada recanto da provincia. As máscaras tradicionais levan flores, cintas e colares de cores infinitos tal como a primavera enche de cores a nosa contorna.

O entroido é un agromar de imaxinación, distensión, ledicia...todo é diverso e trangresor e todo é aceptado pois o espírito de irmanamento é o principal. A ledicia é a que manda.

E outro ano máis, as nosas mulleres ourensás que figuran na fotografía que encabeza esta entrada,volven a demostrar a gracia e bo facer que as caracteriza. Se o ano pasado sorprendéronnos coas sufraxistas, este ano lévannos aos anos cincuenta, outro alarde de creatividade e imaxinación. Así se amosan representando unha escena de perruquería, cos secadores de casco, coas revistas de moda, coas capas protectoras...

Desde logo, están encantadoras pois non deixan de demostrarnos ese espírito un tanto rebelde e atrevido que marcou unha época, con esas saias voluminosas marcando cintura, os peiteados, as gafas de montura de cores, os zapatos de trabilla e de tacón e os seus pequenos bolsos con asa nos que levaban a polveira e pintabeizos.

Si, en efecto, as mulleres foron dando cor aos tempos e pautando estilos modernos que eran un desafío para os costumes da época.

Parabéns, miñas amigas, outro ano máis me sorprendestes co voso encanto.

02 marzo 2025

ÁNGELA SAMPEDRO PIÑEIRO

Ángela foi encarcerada no Cárcere de Ourense o 30 de abril de 1949. Foi procesada polo delito de auxilio. Foi a segunda muller de Juan Sorga Rodríguez, guerrilleiro antifranquista, co que tiña dous fillos, e era a nora de Antonia Sorga que tamén sufríu o cárcere.

Naceu en Codosedo, Xinzo da Limia en 1905. Ela residía en Pazos e dedicábase aos labores da casa e á facenda do campo. Foi detida cando tiña 41 anos acusada de "supuesto delito de auxilio a bandoleros". 

(Fonte: ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25140/013.Caixa 25140/013 (4)).
A pena pedida pola fiscalía era de cinco anos de prisión menor e accesorias mais o Consello militar acordou a pena de oito meses de prisión menor. Ángela permaneceu na prisión de Ourense desde abril de 1949 ata decembro de 1949, concretamente, o 29 dese mes e ano foi posta en liberdade. 

Non obstante, pouco ía durar a súa liberdade pois o Xuíz envía o 18 de xaneiro de 1950 o seguinte comunicado ao Gobernador Civil de Ourense:
Excmo. Sr.: Tengo el honor de dirigirme a V.E. para manifestarle, que por el Juzgado Militar, sito en la zona de reclutamiento de esta Capital, ha sido puesta en libertad ÁNGELES SAMPEDRO PIÑEIRO, hija de Lorenzo y Dolores de 41 años de edad, natural y vecina de Pazos de Sarreaus, Ginzo, en esta provincia, y apareciendo con otra responsabilidad, ruégole tenga a bien dar la órdenes oportunas para que sea ingresada nuevamente en este establecimiento y a disposición del Juzgado Militar nº 2 de esta ciudad. (1). 

Así que Ánxela foi, de novo, detida o 23 de xaneiro de 1950. Pero, concretemos os acontecementos. A causa contra Ánxela era a 138 do ano 1949 e nela indicábase que era a muller do coñecido "bandolero" Juan Sorga e que facilitou víveres  e aloxamento  na súa casa a"partida de malhechores capitaneada por su esposo durante os primeiros meses do devandito ano. Este feito calificouse por parte do Fiscal Xurídico Militar da Rexión como delito de auxilio a componentes de partidas armadas dedicadas á bandidaxe. 

Este feito estaba penado no artigo sexto do Decreto Lei do 18 de abril de 1947, por conseguinte, impúxoselle unha condena de dous anos de prisión menor e accesorias. A defensa de Ánxela, argumentando certos atenuantes, solicitou a absolución e caso de non concedérlla, pediu a redución da pena a seis meses e un día de prisión. Pero a acusación manifestou que Ánxela non só acubillara ao seu home, senón que tamén agochou a compañeiros deste e como debían tamén sancionar con "exemplaridade" que:

La Autoridad Judicial en orden a la procedencia de imponer la pena en la extensión por ella señalada, en atención a la necesidad de sancionar con ejemplaridad hechos que como el enjuiciado perturban gravemente la convivencia social y el Orden público y deben ser cortados en su raíz por todos los medios legales, máxime en Regiones como la de Autos, donde se padecía por aquellas fechas un bandolerismo que tanto daño ocasiona a nuestra Patria...(2)

Entón ditaminouse que:

Vistos los artículos citados y demás de general aplicación, FALLAMOS, que debemos revocar y revocamos la sentencia dictada por el Consejo de Guerra que vio y falló la presente causa y que debemos condenar y condenamos por los fundamentos de hecho y derecho consignados en el Cuerpo de esta sentencia a la procesada ÁNGELA SAMPEDRO PIÑEIRO, a la pena de DOS AÑOS de prisión menor y accesorias de suspensión de todo cargo público, profesión, oficio y derecho que sufragio durante el tiempo de la condena para cuyo cumplimiento le será de abono toda la prisión preventiva sufrida, y sin que haya lugar a exigir responsabilidades civiles.(3)

Pero, tras este procedemento levouse a cabo o examen da condena de Ángela e acordouse a concesión do indulto por parte do Xuíz Militar en atención ao Decreto do 9 de decembro de 1949
(Fonte: ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25140/013.Caixa 25140/013 (02).

O cárcere de Ourense volve recibir a Ángela que en marzo dese mesmo ano envía do seu puño e letra unha carta  ao Director da prisión solicitando que dera curso da súa boa conduta. A situación era verdadeiramente delicada pois a Ángela foille imposta unha condena de dous anos de prisión.

(Fonte: ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25140/013.Caixa 25140/013 (12).
O 27 de marzo de 1950 cúrsase á Capitanía Xeral da Oitava Rexión a instancia en solicitude de indulto con certificado de conduta e, por fin, o 10 de abril de 1950 senténciase o indulto e Ánxela foi posta en liberdade.
(Fonte: ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25140/013. Caixa 25140/013 (13))

(1)Expediente. 25140/013 (8). (2) Expediente. 25140/013 (15). (3) Expediente. 25140/013 (15).

Elaboración propia a partir do Expediente persoal da reclusa Ángela Sampedro Piñeiro.. ES.GA.32054.AHPOU/1.3.2.9.2.2.1.1.//25140/013.Caixa 25140/013..

INTERESANTE PODCAST "A FERIDA ABERTA EN CELANOVA"

Merece a pena escoitar este podcast sobre as mulleres no cárcere en Celanova e as mulleres, en xeral, perseguidas durante a ditadura realizado pola periodista Nuria López. Clicar na imaxe para escoitalo.


26 febrero 2025

LIBIA RODRÍGUEZ PÉREZ

O que van ler sobre Libia Rodríguez foi escrito pola súa neta, Libia Magán Rivera. Así o dispuxemos porque, quen mellor que ela para falarnos desta muller ilustrada. Así mesmo, proporcionou as fotografías da familia. Considero que quedou unha moi bonita entrada. Agrádezolle encarecidamente a súa colaboración.
(Fotografía da entrada. Libia Rodríguez aos 18 anos. Cedida por Libia Magán.)

Naceu en Arbo, Pontevedra, o 15 de xuño de 1905 e, aínda que o 1 de xuño de 1918 realizou o exame de ingreso no Instituto de Pontevedra (onde estuda os dous primeiros anos),trasladouse a Ourense onde estudiou no Instituto Xeral e Técnico os catro seguintes, un ano por libre e os restantes xa na modalidade presencial. Libia obtivo destacadas cualificacións: trece sobresalientes e dous con premio extraordinario en Psicoloxía e Lóxica e en Ética e Rudimentos de Dereito, oito notables e o resto, aprobados.

Seus pais foron Bautista Rodríguez Vilas e Felismina Pérez Martínez, que casaron no 1904 ao pouco de retornaren de Cuba e Brasil, respectivamente. Bautista foi un home moi comprometido coa vila de Arbo, o seu nome aparece frecuentemente nos xornais da época vinculado ao nacemento da Sociedade Hijos del distrito de Arbo, dende onde promoveu a construcción da Escola modelo de Arbo. Ademais foi comerciante e corresponsal en Arbo de varias entidades bancarias. No ano 1934 ocupou o cargo de Alcalde do que cesou no mes de xaneiro do 36, meses antes do estalido da guerra civil. Faleceu en 1940.

(Fonte: Fotografía de Bautista Rodríguez Vila, pai de Libia. Fotografía facilitada por Libia Magán.)

(Foto cedida por Ourense no tempo. Desde aquí quero agradecer a axuda que sempre me dispensa Rafael Salgado que me permitiu facer uso desta fotografía. Libia é a que está na segunda fila comezando por arriba e está situada no posto nove comezando pola esquerda)

(Libia aos 23 anos. Fotografía de Pacheco. Cedida por Libia Magán).

Sendo así como foi Bautista, é fácil imaxinar o importante impulso que lle daría á educación da súa filla Libia quen, logo de rematado o bacharelato, o 3 de setembro de 1923 solicita o Certificado para a Universidade Central de Madrid, onde iniciou os estudos en Ciencias Exactas e era a única muller no seu curso, ....sempre llelo comentaba aos netos!

Pero tres meses despois abandona os estudos, deixa a súa vida universitaria de Madrid e regresa a Arbo porque o 8 de decembro a súa nai, Felismina, con apenas 38 anos, morre durante un parto xemelgar deixando orfos de nai a trece criaturas, das que Libia era a irmá maior.

(Fotografía de Libia, seu pai e os seus irmáns. Cedida por Libia Magán.)

Non podemos chegar a imaxinar con que sacrificio renunciou aos seus estudios universitarios nin tampouco como tería sido a súa vida profesional de continuar estudando pero si que sabemos que, logo de deixar encamiñados aos seus irmás, Libia casou o 1 de xuño de 1929 co xoven recén licendiado en Medicina, o médico Cesáreo Rivera quen ademáis era veciño seu, porta con porta, e con quen mantiña unha bonita relación de noivado.

É así como Libia inicia unha nova vida, quizáis diferente á que tiña imaxinado, primeiro en Madrid e pouco tempo despois xa en Goián (Tomiño) onde Cesáreo gaña unha praza de médico de Asistencia Pública Domiciliaria no ano 1932. E parte importante desa nova vida foi o nacemento dos seus oito fillos (tres deles morrerían aos poucos meses de nacer).

E alí, en Goián, transcorreron os seus mellores anos, ao servicio das xentes da contorna, máis de trinta anos visitando as casas dos enfermos, saíndo primeiro a cabalo polos camiños enlamados dos invernos, logo en bicicleta; máis de trinta anos de historias de vida e morte, de anécdotas vividas e mil veces revividas pola familia, anos de traballo durante a guerra e posguerra, anos de fame, de miseria, de moitos sacrificios e tamén de moitas inquedanzas.

Logo dos últimos anos no dispensario de Seixo, en Marín, e trala xubilación de Cesáreo en 1970, viviron os últimos anos en Vigo.

Cesáreo Rivera morreu en novembro de 1988 e Libia Rodríguez, en xaneiro de 1995. Os dous están soterrados no panteón familiar de Goián.
(Fotografía de Libia e seu home. Cedida por Libia Magán.)

De novo, reitero o meu agradecemento a Libia Magán pola súa inestimable colaboración e coa que xa me une unha grande amizade.