DOSINDA PEREIRA YAÑEZ

(Entrada suxeita a publicación en libro.)

Dosinda, examinado o expediente de depuración por parte da Comisión Superior Ditaminadora de Expedientes de Depuración, foi sancionada co traslado dentro da provincia coa prohibición de solicitar vacante durante dous anos e inhabilitación para cargos directivos e de confianza en Institutcións culturais e de Ensinanza coa perda dos haberes devengados durante a súa suspensión.

De novo estamos ante unha resolución implacable na ditadura a unha mestra de escola, unha sentenza que se deu case de inmedianto do golpe militar.

Dosinda comezou a traballar de mestra en 1904 e estivo destinada en diversas escolas. Un dos seus primeiros destinos foi Santa María de Ponte Viana. En 1929 estaba na escola de Paradela e ese mesmo ano trasládase á escola de Placín[1]. Levaba oito anos nesta escola cando foi acusada de extremista.

Polo tanto, cando se produciu o golpe militar estaba de mestra na escola de Placín, no Concello de Manzaneda. De inmediato, a uns meses do alzamento e comezada a guerra, concretamente o día 4 de setembro de 1936, foi destituída por orden gubernamental xa que o Alcalde de Manzaneda informou á Comisión que a mestra "quizás" votou como seu home e os seus fillos ao Fronte Popular. Tamén indicou que Dosinda autorizou un mitin marcadamente contrarrevolucionario no local-escola da que era mestra. Por todo isto, era meritoria de destitución por quebrantar os principios do novo réxime.

Dosinda enviou un escrito con data do 12 de outubro de 1936 na que expresou a súa veteranía na enseñanza e defendeuse das acusacións querendo deixar claro que nos trinta e nove anos que levaba exercendo nunca fixo proclamas políticas na escola:

A Ve. Con el mayor respeto expongo:

Que con fecha 4 del mes próximo pasado ha remitido una comunicación de la Sección Administrativa de 1º Enseñanza de esta provincia, participándome que por orden del Excmo. Sr. Gobernador Civil de esta provincia quedaba destituida del cargo de Maestra por haber enseñado a mis discípulos en la escuela de mi cargo ideas extremistas y, por lo tanto, cosas contrarias a la Moral Cristiana. En esto debo hacer confiar a V.E que en los 39 años que vengo regentando el Magisterio nacional primario, jamás he enseñado cosas contrarias a nuestra Santa Religión Católica, ni tampoco cosas contrarias a la buena sociedad, no haciendo otra cosa más que cumplir con lo ordenado con los poderes constituidos.

Como así lo puedo acreditar que en los 39 años que llevo al frente de la enseñanza primaria no he recibido ni una amonestación de mis superiores.

Pero a Comisión abriu as dilixencias oficiais e comezou a recabar información ás forzas vivas locais solicitando informes do párroco, dos pais de familia, do Gobernador Civil. Cada un deles manifestará o seu punto de vista pero coinciden en que Dosinda era simpatizante e votante da Fronte Popular. Acusacións que non tiñan moito substento pero que puñan en grave perigo o futuro de Dosinda. Abríuselle un expediente que duraría de 1936 a 1942.

O párroco de Vidueira, Bentura Diéguez, afirmou no seu escrito, con data do 19 de xaneiro de 1937, que a mestra pertenceu a Esquerda Republicana ou a Unión Republicana e que votou con toda a familia ás esquerdas desde que chegara a República. Así mesmo, o pai de familia, Manuel Álvarez, que presentou o informe en marzo dese mesmo ano, dixo que a mestra pertencía ao Frente Popular e que non era boa mestra pois chegaba tarde ás clases e cando facía mal tempo sustituíaa o seu home ou o seu fillo sen ter estes cultura algunha para dar leccións. Emilio Nieto, vocal da Comisión, certificou que Dosinda pertenceu a Asociación de Traballadores de Ensinanza de Ourense, que tiña o número 3 de afiliación con data do 1 de xuño de 1931.

Pero no pobo de Placín comezou a circular unha carta dos veciños na que se solicitaba que repuxeran á Dosinda na escola e afirmaron que: “Dosinda Pereira conservo el crucifijo en las escuelas en plena república y daba a los niños el catecismo para que lo estudien en sus casas. Y por su conducta intachable el pueblo desea que la referida maestra destituída vuelva a la escuela de Placín”[2].

Malia todo, o expediente seguía o seu curso, entón, Dosinda redactou con data de 29 de xuño de 1937 unha carta de descargo para evitar unha sanción que ía truncar a súa vida. Manifestou que non entrou nunca en ningún partido da Fronte Popular e que se abstivo de toda clase de política. O que si foi certo é que: “hecho en cierta ocasión un mitin del asqueroso frente popular sin haber intervenido la declarante en el mismo, siendo todo cosa del Alcalde que en aquel entonces había en este Ayuntamiento de Manzaneda, entrando él en mi domicilio y cogiendo las llaves del local Escuela”[3] .Tamén indicou que a súa afiliación a ATEO fora debido a unha mala compañía.

De seguido o Alcalde manifestou que: “moral y socialmente se puede considerar como persona de garantía al régime constituído del Nuevo Estado Español; y que el hecho de autorizar el mitin comunista en la escuela tiene un atenunante que es el de habérselo reclamado el que era entonces Alcalde del Frente Popular”[4]. Tamén indicou que durante a época do Frente Popular non fixera propaganda disolvente dentro nin fóra da escola, limitándose a súa actuación a ser un mero e inofensivo instrumento dun dos “caquicuelos” da Fronte Popular. Foi unha alegación que podía servir de atenuante para a encausada. 

O Comandante da Garda Civil de Trives, Sr. Maldonado, dixo o mesmo e matizou que a mestra non inculcou ao seus discípulos doutrinas marxistas. Sen embargo, o párroco e don Manuel Álvarez dixeron que non sabían se Dosinda fixera proclamas na escola pero aseguraban que o seu labor era deficiente e que non ía a misa, que tan só acudía dúas ou tres veces ano ano. 

Polo tanto, como non había unanimidade entre os informantes, a Comisión considerou que era indubidable que Dosinda simpatizou coa Fronte Popular aínda que o fixera sen ostentación e sen realizar actividade política algunha, polo tanto: “Considerando que se hallaba afiliada a la entidad profesional Asociación de Trabajadores de la Enseñanza de Orense, pero con la atenuante de no aparecer su hombre en las listas desde que se declaró la tendencia política de la misma; esta Comisión tiene el honor de proponer a V.E., por unanimidad,el traslado”[5].

Malia os argumentos atenuantes, Dosinda non se librou da sanción e foi depurada. Un castigo que supuña un grande problema moral, social e económico para ela. Pasados uns anos foi para a escola de Barcia, no Concello de Melón, e foi aquí onde se xubilou en 1944 con máis de corenta anos de servizos, concretamente corenta e catro. Unha vida enteira, unha entrega total pola ensinaza.

Elaboración propia a partir de diversas fontes. [1] Boletín Oficial de la provincia de Orense, 4 de abril de 1900, p. 2; El magisterio español, 14 de decembro de 1911, p. 12; El magisterio español, 4 de Marzo de 1929, , p. 9; [2] AGA 32-12788-019-0013.; [3] AGA 32-12788-019-0017; [4] AGA 32-12788-019-0005; [5] Idem. "Resolución dictada por la Comandancia miliar de Orense", La Zarpa, 6 de agosto de 1936, p. 5.

EVELINA HERVELLA NIETO

(Entrada suxeita a publicación nun libro. Quero agradecer a axuda da Fundación Penzol que me facilitou o repertorio fotográfico)

Naceu no Barco de Valdeorras o 21 de setembro de 1908. Era filla do notario Antonio Hervella Ferreiro e Francisca Nieto Bustos.

Aos 11 anos fixo o exame de ingreso no Instituto de León. O primeiro curso realizouno por libre nesa provincia pero o seguinte cursouno no Instituto de Pontevedra. Será no curso 1924 e 1925 cando se rexistre no Instituto ourensán permanecendo nel ata 1927, ano no que acadou o título de bacharelato.

A continuación foi a Madrid e matriculouse na Facultade de Ciencias e Farmacia no curso 1927-1928. Pero despois solicitou o traslado á Universidade de Oviedo na que se rexistrou no curso 1931-1932 e, finalmente, rexistrouse na facultade de Santiago onde se licenciou en Farmacia en 1936.[1]

Coñeceu a Francisco, avogado, intelectual, galeguista e escritor, polos anos trinta e xa de noivos eran inseparables como así o demostran as numerosas fotografías que os inmortalizaron. A relación sería inquebrantable e é de supor que Evelina foi un grande apoio para Francisco cando este, sendo axudante da Universiade de Santiago, foi cesado e inhabilitado en 1937 para desempeñar cargos públicos. Logo veu a guerra civil na que participou Francisco e finalizada esta casaron o 14 de marzo de 1940 en Vigo 

Evelina viviría o momento en que Francisco comezou a reorganizar na clandestinidade o Partido Galeguista e tamén a fundación en 1950 da editorial Galaxia. Estaría ao seu carón cando ingresou como membro da RAG e cando puxo a andar a Revista Grial así como cando, en 1964, creou o Partido Socialista Galego. Non cabe dúbida que foi un acérrimo defensor da cultura galega e é de supor que Evelina sentiría os mesmos sentimentos. 

(Fonte: Fundación Penzol. Arquivos. No día da súa voda con Evelina Hervella. Aparecen Vicente Fernández.. 14 de marzo de 1940)

Evelina e Francisco sempre foron xuntos a todas partes e viaxaron por Europa en 1953, foron a Francia, Bélxica, Holanda... asistindo a diferentes eventos. Os dous compartiron numerosos e gratos momentos coas persoas máis ilustres e insignes galeguistas como Ferro Couselo, Otero Pedrayo e Fita, Risco, Ramón Cabanillas, Valentín Paz Andrade, Pura Vázquez...Tamén coas xentes acolá do océano pois viaxaron a Sudamérica formando parte dun grupo de intelectuais que homenaxearon a Castelao, visitaron o monumento a Rosalía de Castro coa directiva do Centro Galego de Arxentina. En fin, numerosas vivencias nas que a galeguidade era a finalidade principal. Evelina seguro que compartía e facía súas as ideas do seu home Francisco con respecto a Galiza, a política e a cultura galega. Incluso os dous ían ver os partidos do Celta no campo de Balaídos.

(Fonte: https://gl.wikipedia.org/wiki/Evelina_Hervella. En Bos Aires. 1954.)

Evelina faleceu en Vigo en 2007, cando tiña 90 anos. Está enterrada no cemiterio de San Pedro da Ramallosa en Nigrán. A Francisco fóiselle a súa compañeira vital, a compañeira que tamén apoiaría a Galiza. Tres anos máis tarde, en 2010 faleceu Francisco e os restos respousan con Evelina, tal como eles sempre desexaron.

[1] A.H.U.S., Expedientes persoais. Cartapacio 0621. Exp. 14.Foto da entrada. Recorte da fotografía titulada: Viaxe a Francia, Bélxica e Holanda. Francisco Fernández del Riego con Evelina nun parque. 1953. Exraída de Arquivos Fondos Penzol.Vid: El Progreso, 13 de novembro de 1937, p. 4; Hoja Oficial del Lunes, 6 de xuño de 1960, p. 8; El Correo gallego, 9 de xullo de 1954, p. 6.

FERMINA FERNÁNDEZ OTERO

Outra das mestras que tiveron que pasar polo proceso depurativo imposto pola ditadura foi Fermina Fernández Otero. Unha experiencia dolorosa que podía sumir á familia nun desamparo económico e unha lacra social. 

Fermina naceu en Barbadás no ano 1889 e quixo estudar e sacar o título de maxisterio, cousa que conseguiu en 1911. Con anterioridade estaba exercendo de interina na escola de San Cibrán de Viñas cobrando un soldo de 412 pesetas. En 1912 foi para a escola de Serboi en Castrelo do Val, logo á de Ardescende en Cea.  En 1925 estaba exercendo en Humoso en Viana do Bolo e en 1926 na escola de Albos, en Verea. 

Casou con Juan Álvarez Pato e tiveron catro fillos, Ovidio, sería un prestixioso médico; Blanquita, mestra como a súa nai; Aser, funcionario e Evencio, estudante de dereito que falecería prontamente, en 1952. 

Estando Fermina exercendo en Albos a Comisión Depuradora, que actuaba en moitas ocasións por acusacións sen fundamento, suspendeuna en maio de 1940 por dous anos de emprego e soldo, traslado dentro da provincia forzoso con prohibición de solicitar cargos vacantes durante un período de dous anos e inhabilitación para o exercicio de cargos directivos. O seu destino forzoso foi a escola de Abelenda, en Xunqueira de Ambía. Fermina puido continuar exercendo a súa profesión con dedicación e segundo pasaban os anos ía achegándose á capital. En 1952 estaba na escola de  As Airas, Toén.

Faleceu en 1962 á idade de 73 anos. Unha muller que cumpriu os seus obxectivos vocacionais rompendo os estereotipos para as mulleres da súa época.

(Elaboración propia a partir da consulta da hemeroteca de Galiciana. Vid: La Región, 1910 decembro 7, p. 2; Diario de Galicia, 26 de xaneiro de 1911, p. 1; Boletín Oficial de la Provincia de Lugo, 1912 xaneiro 20, p. 3; La Región , 8 de maio de 1940, p. 4; La Región, 16 de xullo de 1940, p. 2; La Región, 4 de abril de 1952, p. 3;  El pueblo gallego, 1962 decembro 25, p. 8.)

FLORINDA ORTEGA PÉREZ

 Durante a ditadura franquista moitas familias víronse sometidas a vixianza e control por parte do réxime. O réxime pretendía non deixar impune a aqueles que durante a República ostentasen algún cargo político ou manifestasen a súa adhesión republicana. Dicíase que estas persoas eran "cómplices de la anárquica situación anterior al Movimiento Nacional" . O afán vingativo era o que propiciaba esa pescuda. Moitos acabaron encerrados en cárceres, outros tiveron un fin peor, outros foron embargados e quedaron na ruína.

A Comisión Provincial acordou instruír expediente de responsabildiade civil a Florinda por referencia do Gobernador Militar. Dito expediente con data do 21 de xullo de 1937  levará o número 131 e o xuíz encargado do mesmo será Juan Herrera Reyes.

Florinda naceu en 1884 e era da Gudiña. Cando se lle instruíu o expediente estaba viúva de David Pérez Veleda e dedicábase ao comercio. O matrimonio tiña seis fillos dos cales, catro, convivían con Florinda e que eran Felicísimo, Carmen, David e María, estes dous últimos eran os pequenos, tiñan 16 e 14 anos. A instrución da causa veu porque segundo os informes das autoridades locais  na súa casa levánbase a cabo reunións extremistas e propagandas rebeldes exercendo ela de Xefa das reunións. Florinda tiña un negocio que comprendía un estanco, un café e un surtidor de gasolina polo que gozaba de grande influencia e ademais a súa casa era a máis céntrica do pobo. O xuíz que instruíu a causa redactou que Florinda tivo unha "actuación tan dudosa y al parecer favorecedora de la política del Frente Popular que hubo de ser sometida a procedimiento criminal". 

O Gobernador Civil presentou un escrito no que indicaba que na casa de Florinda organizábanse actos e reunións contrarios ao Movemento Nacional pero afirmou que todos eles eran organizados polo seu fillo, Felicísimo, que fora alcalde durante tres anos na etapa do Frente Popular e que agora localizábase en Portugal pero que súa nai actuaba como cómplice.Tamén argumentou que a expedientada tiña bens valorados nunha cantidade superior a 55.000 pesetas. 

(Fonte: Boletín Oficial de la Provincia de Orense. 24 de xullo de 1937, p.1)

Ela argumentou na súa defensa:

Que no pertenecía a ningún partido político pues si bien estuvo afiliada a Acción Católica este partido se disolvió hace cuatro o cinco años y que tampoco se dedicaba a propaganda de ninguna clase. Que es cierto que un hijo suyo mayor de edad fue Alcade de la Gudiña durante el Frente Popular pero que en casa de la demandante no se celebraban reunión alguna. Que tenía el estanco y comercio y surtidor de gasolina pero el Café lo tenía arrendado desde hace unos dos años y medio a José Anta y que el local destinado a Café estaba independiente del resto de la vivienda....

Xunto a esta declaración, Florinda achegou máis documentos e informes do Alcalde de Viana, do Xefe do Destacamento, dos membros da Falanxe, do cura coadxuntor...e todos manifestaron que ela non practicaba a política pero que o seu fillo fora alcalde e que estaba fugado en Portugal. En canto aos bens dixeron que tiña unha fortuna de 60.000 pesetas e que con ela vivían aínda fillos pequenos de 15 e 17 anos e Carmen e Felicísimo.

O xuíz instrutor vai condenala a pagar unha multa de dez mil pesetas en concepto de responsabilidade civil quedando exculpada da responsabilidade criminal xa que considerou que o propulsor das reunións fora o seu fillo. Neste proceso tamén se incorporou o seguinte oficio correspondente ao xerente da CAMPSA pois reclamou o surtidor de gasolina que era da súa propiedade e fora cedido a Florinda: "Tengo el honor de elevar a la Comisión Provincial de Incautación de Bienes...una instancia de la Compañía arrendataria del Monopolio de Petroleos en reclamación de un aparato de Gasolina que tenía la expedientada". 

Mentres se estaba a levar o expediente, Florinda empadronouse en Vigo en 1938 e despois exiliouse en Chile en abril de 1940. Así deixou manifestado a súa filla Laura cando compareceu ante o xulgado municipal da Gudiña o 22 de xaneiro de 1941:

Comparece Doña Laura Pérez Ortega, casada de cuarenta y un años, dedicada a sus labores, vecina de esta villa e interrogada manifiesta que su madre Doña Florinda Ortega se halla en Chile y vive en la calle Colón 2252.

Alí faleceu o 21 de xullo de 1946 e está enterrada no cemiterio Xeral de Santiago. O seu fillo Felicísimo marchou a Portugal e logo foi a Francia, concretamente a Marsella, e desde alí regresou a España para formar parte do exército republicano durante a Guerra Civil. Despois marcharía a Chile e a Arxentina.

A súa filla, Carmen Pérez Ortega que residía en Ribadavia, en concepto de apoderada, recibiu a notificación do xulgado e quixo saldar a multa interposta á súa nai e  fixo unha entrega en febreiro de 1939 de catro mil pesetas indicando que a restante cantidade pendente satisfaríaa en catro meses tras a venda de efectos da casa. Ao facer a entrega desta cantidade o Xulgado fixo a promesa de entregarlle as chaves da casa para realizar a venda de artigos que había no comercio, coa intención de reunir as seis mil pesetas restantes. Pero o tempo foi pasando e as chaves fóronlle entregadas con moita demora. Tal é así, que Carmen atopou as propiedades nun lamentable estado de abandono pois foron "violadas las puertas, rotos los precintos y robadas las existencias en su totalidad...a pesar del tiempo trancurrido esta situación se halla sin resolver y la casa amenaza ruinas..."

Por tal motivo, como non tiña cousa de valor e todo estaba desvencixado suplicou por medio dunha instancia do 27 de novembro de 1948 que tiveran en conta a súa alegación e que ordenaran o alzamento do embargo decretado. 

A partir de entón solicitouse a confirmación das manifestacións consignadas no escrito de Carmen Pérez e, en efecto, comprobaron que a casa estaba nun estado lamentable polo que o Fiscal dixo con data do 6 de xullo de 1949 "que procede acordar el alzamiento de embargo que se solicita dejando los bienes de referencia a disposición de sus propietarios".

A casa de Florinda é coñecida actualmente como a Casa da Viúva en lembranza de Florinda Ortega, a nai do Alcalde da Fronte Popular. Hoxe celébranse diversas actividades nela e tamén é albergue de peregrinos.

Elaboración propia  a partir de Expediente. AHPOU. Caixa 7186/01; AHPOU/1.1.5.4.1.1.//7182/05; El Pueblo Gallego, 38 de outubro de 1938, p. 4; El Ideal Gallego, 9 de abril de 1940, p. 4;

MULLERES ENCUBRIDORAS, RESISTENTES E REPRESALIADAS.

(Ilustración de Castelao.)

Un día como hoxe, día da República, ben merece esta entrada.

A penosa e dolorosa guerra civil supuxo unha loita fratricida e cruenta. Nada hai peor que oenfrontamento entre sangues do mesmo sangue. Causan feridas que nunca acaban de cicatrizar por volverse o odio e o rancor sentimentos mestos. As guerras non conducen a nada e nada demostran nin a vencedores por vencer nin a vencidos por perder, pois queda a nada, a destrución.

Nas guerras padecen todos e maiormente as mulleres pois morren en cada momento polos seus. A tristura e o medo van consumíndoas. Mulleres que desde a retagarda protexen aos seus homes, pais, irmáns, fillos ata a tortura. Son as encubridoras que non se arredan e agrándanse facendo escudo protector.

Moitas sufriron o alento na caluga pero nunca delataron e morrían en vida e sentían a súa casa como un cárcere.

Moitas eran moi humildes, mulleres labregas, que forxaron a súa fortaleza e gallardía a base de traballo. páxina Nomes e Voces é unha magnífica base de datos que recolle unha grande nómina de vítimas da guerra e da ditadura e merece ser consultada. Entre eses nomes están estas mulleres das que falo. Aproveitando este recurso, ofrezo a continuación a relación das ourensás que aquí se recollen, máis outras que eu incorporei, e que foron vítimas de procesos, paseos, reclusión, tortura e incluso morte. Dalgunhas farei un estudo máis minucioso e terán a súa entrada propia neste blog.

A continuación aparecen clasificadas polo lugar de procedencia.

A GUDIÑA

Florinda Ortega Pérez. Foi procesada por colaborar coa rebelión. Tiña 53 anos e marchou a Chile exiliada.

ARNOIA

Rosa Fernández Pérez. Procesada en 1937 por colaborar cos fuxidos. Tiña 19 anos.

A RÚA

María Alonso Sánchez. Procesada por faltar á autoridade en 1939, tiña 62 anos.

A VEIGA

Generosa Fernández Domínguez. Procesada por colaboradora da rebelión. Tiña 22 anos.

María Fernández Domínguez. Procesada en 1938 pola colaboración coa rebelión. Tiña 17 anos.

Marcelina Fernández Domínguez. Procesada en 1938 por colaborar coa rebelión. Tiña 16 anos.

Carmen Fernández. Acusada de Comunista. Incautáronlle os bens.

BANDE

Agustina López Otero. Acusada por actividades perigosas en 1936. Tiña 66 anos.

María Quintas López. Procesada por actividades perigosas en 1936. Tiña 20 anos.

BEADE

Pilar González Nogueiras. Procesada por colaborar coa rebelión en 1938. Tiña 65 anos.

BEIRO

Manuela Figueiras Añel. Procesada e encarcerada seis anos por incitar á rebelión. Tiña 44 anos.

CARBALLIÑO

Encarnación Cortijo Diz. Acusada de ir contra do Movemento Nacional. Incautáronlle os bens.

CASTRO CALDELAS

Digna Fernández López. Procesada por colaboración coa rebelión en 1937. Tiña 70 anos.

CARBALLEDA DE VALDEORRAS

Divina Valle Fernández. Foi procesada por axuda á rebelión e sentenciada a 15 anos de prisión. Tiña 24 anos.

CORTEGADA

Aurora Álvarez Beldrón. Procesada por provocar incendio en 1939, tiña 59 anos.

MACEDA

Enriqueta Iglesias Meana "La Camarada" afiliada ao Partido Comunista. Procesada por non delatar ao seu home e por incitar á rebelión polo que a sentenciaron con seis anos de cárcere.Tiña 25 anos.

NOGUEIRA DE RAMUÍN

Concepción Rey Soto. Fusilada o 21 de xuño de 1937. O seu cadáver apareceu no Hospital de Ourense. Tiña 21 anos.

OURENSE

Gloria Árias. Procesada por rebelión en 1936. Tiña 20 anos.

Dolores Barreiro Gómez. Procesada e prisión por faltar á autoridade en 1937. Tiña 41 anos.

Rosa Blanco Lamela. Procesada e encarcerada por rebelión en 1937. Sentenciárona a 12 anos no cárcere. Tiña 47 anos.

Julia Iglesias. Procesada por rebelión en 1937. Tiña 33 anos.

PADERNE DE ALLARIZ

Florinda Sotelo Tesouro. Procesada por axuda á rebelión en 1936. Tiña 25 anos.

RIBADAVIA

Eudosia Acuña Gómez. Procesada por faltar á autoridade en 1939, tiña 39 anos.

Amalia González López.  Acusada de extremista en 1937. Tiña 63 anos.

Carolina González Rodríguez. Acusada por extremista en 1937. Tiña 43 anos.

Miguela González Touza. Procesada por extremista en 1937. Tiña 27 anos.

Antonia Gulín Pérez. Procesada por extremista en 1937. Tiña 50 anos.

Natalia Leboso Guntín. Procesada por extremista en 1937. Tiña 49 anos.

Manuela Pérez Álvarez. Procesada por extremista en 1937. Tiña 29 anos.

Cristalina Pérez Rodríguez. Procesada por actuación extremista en 1937. Tiña 60 anos.

Amparo Pérez Rodríguez. Procesada por actuación extremista en 1937. Tiña 57 anos.

Digna Rodríguez Rodríguez. Procesada poractuación extremista en 1937. Tiña 50 anos.

VERÍN

Purificación Ginzo Seoane. Procesada por incitación á rebelión. Tiña 46 anos.

Avelina Iguazo Rosete. Procesada por contactar coa clandestinamente coa rebelión en 1947. Tiña 48 anos.

Teresa González Arias. Procesada por colaboradora coa rebelión en 1937. Tiña 28 anos.

VIANA DO BOLO

Juliana Fernández Rodríguez. Procesada por colaborar coa rebelión. Tiña 52 anos.

Manuela Sánchez García. Procesada por estar afiliada a UXT. Tiña 26 anos.

Carlota Ferreira. Comunista.

Luísa Vila Barros. Simpatizante do Partido Comunista.

VILAMARÍN

Emilia Álvarez Incógnito. Paseada e morta o 7 de agosto de 1937. Tiña 22 anos.

VILAMARTÍN DE VALDEORRAS

Matilde Rodríguez Rodríguez. Procesada por axuda á rebelión en 1937 e sentenciárona con 12 anos e prisión. Tiña 23 anos.

Palmira Rodríguez Rodríguez. Procesada por axudar á rebelión e sentenciárona a 12 anos de cárcere. Tiña 20 anos.

MANUELA SÁNCHEZ GARCÍA

O 23 de xuño de 1939 recibiuse na Coruña o expediente da Comisión Liquidadora de Responsabilides Políticas contra Manuela Sánchez que foi remitido pola Comisión Provincial de Incautación de bens de Ourense. A partir de entón, o Sr. Martínez Nieto, presidente da Providencia, procedeu á instrución segundo o artigo 55 da lei. A presidencia, de conformidade co informado, indicou que se informase á encusada, Manuela, para que no prazo de tres días  puidera formular o seu escrito de defensa nun prazo de corenta e oito horas. Tamén indicou que se lle notificase que, con arranxo ao disposto no artigo 82 da Lei, podía comparecer en persoa ou por medio de mandatario e valerse ou non de avogado para a súa defensa, pero que os honorarios que esta devengue serán sempre da súa conta. 

Así se procedeu. Pero...Quen era Manuela Sánchez e de que a acusaban? Por que lle abriron unha causa? O xuíz instrutor de Viana do Bolo, Bartolomé Mostaza Rodríguez, procedeu a recabar información sobre Manuela para envialo á Coruña formalizando o expediente co número 303 de 1938.

Manuela Sánchez naceu en 1903, era unha moza, solteira, de 26 anos. Dedicábase á costura e era veciña de Viana do Bolo. Traballaba na xastrería que tiña José Manuel Rodríguez Requejo. O motivo de que a encausaran era porque se dicía  que ostentaba de ideas extremistas e "predicaba os seus ideais" e asistía a mítines e reunións nas que profería "vivas". A acusación veu a dicir que Manuela non tiña transcendencia pública pois dicía: "no se significó publicamente por la intensidad de su actuación de los mismos, ni dada su falta de cultura y arraigo pudo hacer propaganda de ellos, ni fomentar con eficacia la situación anárquica que existía en España antes del Glorioso Movimiento Nacional"...Agora ben, a acusación matizaba e incidía que estaba afiliada á Unión Xeral de Traballadores, motivo suficiente para enxuiciala.

Manuela viuse envolta nunha situación moi comprometida. Era muller, era nova, era solteira e acusábana de extremista e afiliada á UXT. Cando lle deron a oportunidade de achegar o prego de descargos ela ofreceu os seguintes argumentos. Manifestou que achega os informes sobre a súa persoa do alcalde e incluso da Falanxe e que "No se me puede considerar cómplice de la anarquía situación creada en España por el Frente Popular".  Esta actitude non resulta estraña pois, para escapar dunha ditadura implacable, moitos encausados seguindo os consellos dos seus avogados e defensores, acababan negando todas as causas interpostas contra elas e/ou incluso retractándose das mesmas. De feito foi o seu avogado, Aurelio Fernández García, quen redactou o escrito, autorizado por Manuela, para envialo o 10 de agosto de 1939 ao Tribunal de A Coruña 

Manuela non eludíu a súa  afiliación á UXT polo que foi valente e dixo: "Pero he de aclarar unos extremos que hay en el expediente. Se indica ligeramente que fuí simpatizante del partido Socialista, y confesé que pertenecía a la extinguida Unión General de Trabajadores".

Vai xustificar a súa afiliación dicindo que nos tempos da República non se podía traballar en España se non se pertencía a unha organización de tipo marxista e que se non se tiña filiación co sindicato podía ser obxecto de atropelos, agresións, vexacións...Así dixo: "Si yo fuí afiliada a la Unión general de Trabajadoes", fue por necesidad. Soy huérfana desde hace muchos años, no tengo hermanos, vivo sola y careciendpo de bienes de fortuna vivo humildemente cubriendo mis necesidades perentorias con mi humilde profesión...Si me falta el trabajo caigo en la mas espantosa miseria."

Manuela pretendía saír da situación na que se atopaba polo que argumentou que a súa vinculación co sindicato era exclusivamente interesada e por convenencia para poder traballar. Por iso vai suplicar ao Tribunal que a absolvesen.

Os procedementos abertos supuñan un verdadeiro transtorno e trauma para as persoas acusadas pois a incertidume sobrevoaba sobre elas. Eran procesos que duraban algúns anos e  o medo á ruína e ao que puidese acontecer supuñan unha lousa, supuñan vivir, como ben dixo Celso Emilio Ferreiro, "unha longa noite de pedra". 

Pois ben, o Xuíz instrutor da Comisión Provincial de Ourense, escoitou o descargo feito polo avogado de Manuela.Tamén solicitou informes do Alcade, do Comandante do Posto da Garda Civil e do Xefe local da Falanxe  así como de veciños do pobo. Ese sumario foi estudado para proceder á sentenza.

Un dos informes foi feito e asinado polo médico forense, Julio Vila Barros, que manifestou nun escrito que Manuela non exercera política algunha e non a supuña cómplice da anárquica situación que motivou o alzamento. 

O rexistrador manifestou que, en efecto, Manuela estaba afiliada á UXT e facía ostentanción das súas ideas extremistas e asistía a mitins e manifestacións nas que "destacaba dando vivas ao amor libre". Non obstante, alegou que tiña un prestixio e unha posición social baixos polo que non transcendía a súa propaganda. 

O xefe local manifestou que Manuela non desempeñou ningún cargo político pero que era simpatizante do Partido Socialista. Dixo que non fuxíu á zona inimiga e que tampouco se opuxo coas armas ao exército  nacional polo que non se lle pode considerar cómplice da anarquía nin da Fronte Popular.

O Alcalde dixo que non tivera ningún cargo no servizo da Fronte Popular. Manifestou que fixera algunha propaganda entre os seus veciños pero que era máis unha intención que éxitos xa que "Se trataba de una muchacha sin cultura ni preparación". Argumentou que tampouco era sabido se exerceu algún cargo directivo pero si era público que estaba identificada con Severino Jares Arias, "adalid del ultramarxismo impenitente y uno de los principales responsables de todo cuanto ha dado lugar al Glorioso Alzamiento nacional y que está huído desde este". O Alcalde insistía na incultura de Manuela para considerala líder dalgún movemento e pensaba que actuou así nalgunha ocasión pois dicíase que era noiva de Severino.

O Comandante do posto tamén manifestou que Manuela propagou entre os veciños ideas políticas pero non considerou eficaz a súa propaganda pola "pouca categoría social".

Pero deteñámonos en quen era Severino. En efecto, dise que Manuela tiña unha relación con el e iso xa de por si era un risco pois Severino si estaba moi vinculado coa Fronte Popular. Severino naceu en Viana do Bolo no ano 1896 e era fillo de Severino Jares e Jerónima Arias. Era un líder político e cunha grande relevancia e presenza no pobo. Foi presidente da Casa do Pobo, tamén concellal de Viana e desempeñou durante tres anos o cargo de tenente Alcalde nese Concello. Polas súas ideas socialistas abríuselle, con data do 8 de febreiro de 1938 e número 277, un expediente por diversas causas.

O xuíz Juan Herrera solicitou aos xuíces militares de Ourense os datos necesarios acerca de se había algún procedemento criminal contra Severino. Estes, ao contestar que non tiñan ningún, acordou o zuíz citalo para que en oito días comparecese personalmente ou por escrito ante o Xulgado situado nos locais da Deputación Provincial e alegase a súa defensa ou o que estimase procedente. De non presentarse, o expediente seguiría o seu curso. 

Por que reclamaban a Severino? O seu activismo  político e a súa traxectoria fora moi notoria e novo réxime non quería que estes líderes quedaran impunes. A base de informes foise completando o seu sumario. Desde a alcaldía de Viana do Bolo enviouse un parte con data de seis de abril de 1938 no que se dicía que o encausado fora presidente da Casa del Pueblo onde destacara pola súa actividad comunista. Tamén indicou que propagara por todos os medios as ideas da Fronte Popular e que se non conseguía os seus propósitos coa persuasión empregaba a coacción e a ameaza. Considerábano responsable do destrozo do local xunto con Manuel del Valle, alcumado Veiro,  que era comunista e que acabara sendo fusilado no Consello de Guerra de Ourense no verán de 1936. E di o escrito: "Puede considerársele cómplice de la anárquica situación creada antes del Glorioso Movimiento Nacional en esta comarca". Pero ninguén sabía onde se atopaba Severino, non estaba localizado, seica fuxira a Portugal. 

(Fonte. Boletín Oficial de la Provincia de Orense. 23 de febreiro de 1938. p. 3)

Outro dos informes foi emitido polo reponsable da Falanxe quen indicou que Severino fora o Presidente do Comité Socialista sendo considerado como o verdadeiro Xefe do mesmo. Tamén afirmaba que fuxira ao comezar o Movemento e que se descoñecía onde estaba. O mesmo alegou a Garda Civil pero completou a información dicindo que: "se dice que se encuentra en Francia para oponerse al Glorioso Alzamiento Nacional".

Debido a que non se sabía en que lugar se atopaba Severino o Xuíz indicou nun escrito con data do 19 de novembro de 1938 que había que publicar o edito  no Boletín do Estado para citar ao encausado. Como as autoridades non tiñan ningún coñecemento de onde se atopaba Severino seguiron pedindo máis informes pois xa levaban tres anos coa pesquisa. Consultaron ao párroco de Viana do Bolo para ver se podían obter máis probas e saber máis da vida familiar sobre el. O sacerdote, ademais de repetir o que xa se indicara noutros informes, manifestou que Severino estaba solteiro, que non tiña fillos e que vivía coa súa nai e irmáns. O xuíz volvía insistir na necesidade de coñecer todas as actuacións de Severino. É de supoñer que a presión sobre súa familia sería moi intensa e constante ata que nun último informe se indicou que: "Severino Jares Arias, se halla en Caracas de Bolivia, según certificación expedida por el Cónsul de aquel país, que obra en poder de sus familares recientemente recibida". Aínda así, en outubro de 1941 mandouse publicar no Boletín da Provincia e do Estado a citación para a súa comparecencia. Así que, Severino, atopábase en Sudamérica. Como moitos conseguiron escapar da persecución co sacrificio de deixar atrás a familia e a súa terra. Pero as autoridades non deixarían de presionalo e o expediente seguía berto ata que en febreiro de 1954 decretouse o sobreseimento do mesmo así como o seu peche pois Severino fixera efectiva a sanción económica imposta por responsabilidade política. 

Volvendo ao caso de Manuela hai que dicir que a sentenza, tras as alegacións feitas polo seu avogado, era esperada con ansiedade. Pois ben,  o dezaseis de agosto de 1939, ao fin, deron o fallo de absolver a Manuela Sánchez por non considerala incursa en responsabilidades políticas. Consideraron que os feitos probados non daban lugar a declarala en responsabilidade política. 

O fallo foi enviado ao xuíz de Viana do Bolo, Sr. Mostaza Rodríguez, por se consideraba conveniente, que no prazo de cinco días establecese recurso de alzada.

Finalmente no Boletín Oficial de la Provincia  de Orense do 9 de outubro de 1939 faise pública a sentencia co visto bo do presidente Eduardo Martínez Nieto da Coruña na que se di que Manuela Sánchez García recobra a libre disposición dos seus bens. En A Coruña a 10 de xuño de 1940 remataba todo o proceso iniciado en febreiro de 1938. Foron anos nos que Manuela estaría vendo perigar o se futuro. Probablemente sufriría o rexeitamento dalgúns veciños por medo a verse na mesma situación. Vivir estes tempos nun mundo rural e pequeno supuña vivir nun estado de grande desconfianza.

(Fonte: Boletín Oficial da Provincia de Ourense. 24 de febreiro de 1938. p. 1)

Así pois, Manuela saíu sobreseída da causa aínda que, con toda probabilidade, seguía considerándose sospeitosa e, de seguro, manteríana vixiada constantemente. Unha lousa da que non se libraría xamais. Severino residía en Sudamérica e alí formaría unha familiacasou e un dos fillos chamábase Alfredo e unha das netas vive no Brasil.

(Elaboración propia a partir do Expediente AHPOu, Caixa. 7189/17. AHPOu, Caixa 7188/03)

SOLEDAD FIGUEIRAL PRADO

(Foto: Jesusa Prado | Álbum de mulleres | culturagalega.org. (2024). Culturagalega.gal. https://culturagalega.gal/album/detalle.php?id=23. Aquí aparece xunto ao seu home e os seus fillos, Donato e Soledad.)

Naceu no exilio en Cuba o ano 1920 e era a filla de Jesusa Prado e de Donato Figueiral. Coa súa nai aprendería o espírito de loita e compromiso comunista. Tamén pasaría coa súa nai experiencias dolorosas xa desde moi nova pois tamén sería vítima da opresión e represión que vivíu a súa nai.

En efecto, en 1933 Jesusa sae de Cuba para volver a España e viña con ela Soledad que tiña 13 anos. No mesmo barco viñan uns comunistas e Soledad lembra que as trataban como se fosen da súa propia familia.

Jesusa emprendeu en Ourense o negocio da tintorería e as súas ideas comunistas afianzábanse máis. Os disturbios e folgas de 1934 trouxeron como consecuencia que Jesusa fose detida e levada ao cárcere e con ela foi Solita. Alí permaneceron as dúas un ano enteiro. Cando Jesusa saíu en liberdade voltaron ao seu fogar pero, realmente, seguía sendo un cárcere para elas pois a policía non saía da súa porta.

Cando foi o alzamento militar de 1936  Jesusa saíu á rúa á procura de armas para loitar contra os golpistas pero as armas non chegaban e Solita lembra ese día como unha xornada terrible. Jesusa foi detida de novo.

Eran tempos nos que os fusilamentos se sucedían e podía ser que Jesusa sufrise tan cruento final pero, afortunadamente, foi levada a Portugal xunto coa súa filla Solita. En novembro de 1939 desde Lisboa embarcaron a Cuba arribando o 22 de decembro. Jesusa e Solita volvían ao país que as libraba da persecución e da ditadura.

Solita coñeceu alí ao tamén ourensán Santiago Álvarez Gómez, un político que estivera exiliado en Francia pola súa vinculación co Partido Comunista. Este, despois de estar en Santo Domingo, chegara a Cuba. Alí fixo amizade con Jesusa e Donato e comezou a súa relación con Solita. En 1942 casaron na Habana e tiveron un fillo. En 1944 regresou a España e foi detido e condeado a morte, pero Soledad, en colaboración co intelectual cubano Juan Marinello, fixo unha intensa campaña nos EEUU, chegando a entrevistarse incluso con Eleanor Roosevelt, para que lle foxe conmutada a pena de morte ao seu home. En efecto, tivo o seu resultado pois Santiago puido regresar a Cuba dez anos despois.

Soledad deixou contada a súa historia na que dicia que en 1946 fora a Nova York para que lle fora conmutads a pena a Santiago. Dixo que vivíu momentos de grande incertidume. O seu testimonio resúmese a continuación.

Santiago, o seu home, antes da guerra fora o presidente da xuventude comunista de Ourense e representaba aos campesiños. Cando foi a Madrid pillouno a guerra e alistouse nas milicias que o  nomearon Comisario Político no Quinto Reximento do Partido Comunista. Ao rematar a guerra pasou a Francia e estivo nun campo de concentración ata que foi a Cuba. 

Di Soledad que ela aínda era moi nova e residía na Habana cos seus pais pois todos estaban exiliados en Cuba. Alí coñeceu a Santiago, namoráronse e casaron o día 21 de marzo de 1942. En 1944 Santiago voltou a España pero apresárono en Madrid, torturárono e condeárono a morte. Como a noticia saíu na prensa cubana o Partido Socialista Popular (Comunista) de Cuba interveu para que llo comunicaran a Soledad. Foi nese momento cando ela se puxo en contacto con Juan Marinello para intentar salvar a vida de Santiago. Incluso Fidel Castro foi visitala en máis dunha ocasión. Conta que as Brigadas Internacionais nos EEUU comezaron a realizar contactos para evitar a morte de Santiago.

Soledad conta que organizou unha viaxe a Nova York grazas ao patrocinio das Brigadas Internacionais e ao Partido Comunista de EEUU. Embarcou en Miami e cando chegou o embaixador de México en EEUU deu unha conferencia de prensa na que solicitou a conmutación da pena de morte de Santiago. Foi recibida por Dean Acheson, Secretario de Estado, e prometeu axudala. Logo puido entrevistarse con Eleanor Roosevelt que a recibiu no seu apartamento en Nova York e tamén lle prometeu interceder. En efecto, surtiu efecto pois a Santiago lle conmutaron a pena capital por 18 anos de prisión en Logroño pero logo o trasladaron a Burgos. Cando cumpriu dez anos de cárcere deixárono libre e puido regresar a Cuba con Solita.

Os ideais déronlle as forzas suficientes para vivir tempos crueis. Jesusa legoulles a súa enerxía e Solita foi herdeira privilexiada que dignamente seguíu os pasos aprendidos na súa nenez.

(Elaboración propia a partir de diferenes fontes. Vid: Pilar Cagiao Vila. (2009). Itinerarios cubanos del exilio gallego. Arbor. https://www.academia.edu/22255712/Itinerarios_cubanos_del_exilio_gallego; SARABIA, Nydia, "A axuda solidaria durante a guerra civil española", Estudos Migratorios. Revista Galega de Análise das Migracións, Vol. I, nº 1 (2008), pp. 297-303);  Administración de Galicia. (2016). Galiciana: Arquivo Dixital de Galicia. Galiciana.gal. https://arquivo.galiciana.gal/arpadweb/)

ENRIQUETA IGLESIAS MEANA

Enriqueta "La Camarada".  Naceu en 1911. Foi detida en Maceda en febreiro de 1937 por non delatar á súa parella, Benigno Álvarez González, veterinario e o líder do Partido comunita de Ourense e con quen casou en 1932. Fora alcade de Maceda e rebelouse contra o alzamento, motivo polo que foi perseguido pola Garda Civil. O matrimonio agochouse primeiro no trasteiro da casa, logo na Serra de San Mamede e despois na zona da Edreira. A familia Ulloa ofreceulle o pazo de Monterroso para acubillarse e alí permaneceron ata xaneiro de 1937 ata que Benigno decidiu botarse ao monte. Algunhas familias de aboengo puxeron prezo á súa cabeza.

Dicíase que en Vilar de Barrio (Maceda) chegara a concentrarse o día 21 de xullo de 1936 un gran grupo revolucionario da comarca congregados polo líder comunista Benigno Álvarez González, "asociado de una joven llamada Enriqueta Iglesias "La Camarada". Todos pretendían levar a cabo o movemento revolucionario que soñaron. Chegaron a Maceda proferindo berros "entremezclados con algunos disparos" provocando certo temor entre a veciñanza. Incorporábanse ao grupo xentes diversas e encamiñábanse a Baños de Molgas. A intención era facer voar a ponte pero o Capitán Navas chegou con 80 homes armados e os revolucionarios escaparon. Algúns atrincheiráronse nos Milagros. O Capitán capturou a oito prisioneiros e as municións que tiñan. Polo que que a zona quedou xa dominada e controlada polo Movemento Nacional.(1) Cando a Garda Civil no inverno de 1937 pillou a Benigno no refuxio chamado O Penedo matouno e paseou o seu corpo morto coa intención de demostrar que era implacables e para atemorizar á poboación.

Enriqueta foi detida. Ás seis da tarde do 22 de maio de 1937 celebrouse o Consello de guerra ordinario para fallar a causa de Enriqueta co número 76 de 1937 instruída contra Enriqueta por delito de rebelión.Foi xulgada en Ourense e condeada a seis anos de prisión.  

(Fonte: La Región, 25 de maio de 1937, p. 3

Cando entrou na prisión de Verín tivo unha filla, Dolores, e ese feito conmoveu ao alcaide do cárcere, Alfredo Vila Barros. Foi descrito coas seguintes palabras:

El pasado jueves, en el acto que tuvo lugar en la prisión de esta villa, hombres de carácter recio tuvieron que enjugar sus ojos de lágrimas. La emoción se adueñó de los espíritus...La génesis de acto tan transcedental tuvo origen en el ingreso en esta prisión de una mujer cuyas ideas extremistas en pugna con los principios básicos de la Religión y de la Patria la alejaron de Dios y de la sociedade.(2)

Debido á situación creada, o xefe do establecemento, Alfredo Vila, solicitou axuda da directiva da Xuventude católica feminina de Verín co obxectivo de conseguir que "una niña, nacida de la extraviada mujer, en una celda carcelaria" fora auxiliada debidamente así como a súa nai. E, en efecto, as mulleres lanzáronse a un labor encamiñado principalmente a lograr que a nena fose bautizada. 

O Comandante da Garda Civil de Maceda dicía de Enriqueta que era "propagandista de ideología muy comunista cuya presencia sería muy peligrosa para el Movimiento". 

Foi trasladada ao penal de Santurrarán, en Motrico, Guipúzcoa, e no Boletín Oficial do Estado do día 6 de agosto de 1940 publícase unha lista de reclusos e reclusas ás que se lle concede a liberdade. Nesa lista figura Enriqueta. Deste xeito, Enriqueta, recuperou a liberdade tas catro anos durantes os cales tivo a súa filla con ela. Faleceu en xuño de 1996.

(Fonte: BOE. 12 de setembro de 1940, p. 6348)

(1) Silva Ferreiro, M. Galicia y el movimiento nacional. Santiago de Compostela. Imprenta. Seminario Conciliar 1938, p. 284.

(2)  "Acto conmovedor en la prisión de esta villa", La Región, 4 de febreiro de 1937, p. 2Elaboración propia a partir de diversas fontes. Vid: Nomes e voces , tamén Foto de Nomes e Voces; Benigo Álvarez González.

Martíns Rodríguez, María Victoria, "A represión franquista sobre as mulleres" en Juana, Jesús e Prada, Julio, As mulleres en Galicia no século XX , Vigo, Ir Indo, p. 166; Egido León, Ángeles, Cárceles de mujeres. La prisión femenina en la postguerra. Saenz y Torres. 2017; Etxaniz Makazaga, J. e Conde Gómez, D. “El veterinario Benigno Álvarez González, un comunista que amaba Galicia”, XXXVII Congreso Internacional de la Asociación Mundial de Historia de la Veterinaria,  León 2006, pp. 165-167."Acto conmovedor en la prisión de esta villa", La Región, 4 de febreiro de 1937, p. 2; "Notas militares", La Región, 22 de maio de 1937, p. 3.

‌                                          

ENCARNACIÓN CORTIJO DIZ

Encarnación era de Moreira, Beariz. Foi acusada de ser contraria ao Movemento Nacional. Polo tanto, o Xulgado Militar especial de Incautacións ou Confiscacións de Ourense cuxo capitán Xuíz Militar, Eduardo Saavedra, indicou que debían incautárselle todos os bens a todas as persoas que pertencían a sociedades extremistas.

Vid: Arquivo Histórico Provincial de Ourense. Dilixencias incautatorias instruídas no partido xudicial do Carballiño.ES.GA.32054.AHPOU/1.1.5.4.1.1.//7181/04. Caixa 7181/04

CLAUDINA CID RIVO (RIBO?)

Claudina Cid Rivo? ou Claudina Cid Ribo? Naceu en Ourense ás 11 da mañá do día 4 de febreiro de 1878. Seu pai era Manuel Cid Varela que era labrador e a súa nai chamábase Rosa do Rivo González. 

Claudina foi encausada e reprealiada en 1938. Foi ferida na cabeza por unha bala perdida estando no Cumial.

Vid: https://buscar.combatientes.es/resultados/CLAUDINA/CID/Ribo. Estiven no Rexistro Civil de Ourense e ofrecéronme información de Claudina Cid Rivo (escrito con uve) pero eu penso que se trata da mesma muller. A información de que foi ferida de bala foi extraída da prensa La Región, 6 de decembro de 1938, p. 3. O que si pode afirmarse con garantías é que non era irmá nin familiar de Isidoro Cid Rivo,de Seixalbo, mestre socialista e moi comprometido que se exiliou a Uruguai en 1938.)

MILAGROS SANTIAGO GARCÍA

Naceu en Vilardevós o 14 de marzo de 1908. Estudou a carreira de maxisterio para dedicarse á docencia pero, lamentablemente, tamén sufriu a depuración como tantos mestres e mestras da provincial. Preparou os Cursiños de Selección na afamada Academia Xesta, dirixida polo director da Biblioteca Provincial, don Juan Fernández Pérez, e superounos con éxito en 1934. Casou con Juan Ausín Nogueira. 

Un dos seus primeiros destinos sería a escola de Servoi na comarca de Castrelo do Val. Era unha mestra que destacaba polo seu labor pedagóxico e intelectual.

Estando en Freás sería denunciada e foi obxecto de vixanza por parte da Comisión Depuradora de Ourense ata que, finalmente, foi suspendida de emprego e soldo por período dun ano con traslado forzoso dentro da provincia. Como moitas mestras a denuncia non tiña base ningunha, de feito Milagros era unha muller moi devota, pero os primeiros anos do franquismo foi tremandamente inflexible cos docentes. 

Foi destinada de xeito forzoso á escola de Correxais, San Pedro de Correxais, en Villamartín de Valdeorras. Unha escola remota e lonxana que supuña un duro castigo. Continou exercendo con dedicación e vocación e un dos seus destinos finais foi a escola de Zos en Trasmiras. 

Faleceu en 1972, cando tiña 64 anos, e os seu alumnado lembrouna dedicándolle unha bonita carta de despedida que, entre outras cousas dicía:

...ella no regateaba esfuerzos, hizo de su vida un apostolado y se entregó de lleno a su vocación pedagógica, siempre esforzada y sacrificada. Mujer profundamente religiosa, de una humanidad insuperable, supo inculcar en todos los que tuvimos la fortuna de ser alumnos suyos los sentimientos que ella llevaba consigo de amor al prójimo, respeto mutuo y convivenvia. Muchos de nosotros, repartidos por diferentes partes del mundo le debemos lo que somos. Maestra, incomparable, madre espiritual de todos nosotros..." (1)

Houbo máis notas de prensa que amais de destacar a súa bondade da mestra tamén falaban da súa profesionalidade e implicación coa ensinanza. Mestras que levaron os saberes aos pobos remotos e, malia ser reprendidas e castigadas, a súa vocación non minguou nunca.

Vid: El magisterio español, 28 de xuño de 1934, p. 23; Galicia, 11 de xaneiro de  1934, p. 6; La Región, 16 de xullo de 1940, p. 2; "Relación de maestros de esta provincia que han sido sancionados por la Comisión Superior Dictaminadora del Ministerio de Educación Nacional", La Región, 8 de maio de 1940, p. 3; (1)  "Ha muerto nuestra maestra", La Región, 15 de marzo de 1972, p. 10; La Región, 13 de abril de 1972, p. 10.

ESTRELLA PÉREZ

Estrella Pérez naceu en Ourense. Polas súas ideas republicanas e de esquerda tivo que fuxir de España durante a Guerra Civil e estivo no Campo de refuxiados francés de Argeles Sur-Mer.

O campo de concentración de Argèles-sur-Mer estaba localizado na costa da poboación homónima, foi o primeiro espazo creado polas autoridades francesas para aloxar aos miles de refuxiados republicanos españois que fuxían da guerra civil e da persecución. Pero a situación de vida no campo de concentración son relatadas por Robert Cappa eran durísimas e con moi poucos medios de vida. O frío, a falta de alimentos, a escaseza en xeral, facía que a situación fose dramática.

En total, calcúlase que pasaron polo campo de concentración de Argèles-Sur-Mer uns 100.000 españois. Cando os nazis invadirón Francia os exiliados abandonaron o campo e espalláronse en diferentes destinos.

Nas proximidades da praia Norte do Campo de Argèles, erixiuse un monólito en homenaxe aos españois internados alí coa seguinte inscrición:

"Á memoria dos 100.000 republicanos españois, internados no campo de Argelès, tras a RETIRADA de febreiro de 1939. A súa desgraza: loitar para defender a Democracia e a República contra o fascismo en España de 1936 a 1939. Home libre, acórdache."

Vid:  "Lista de Refugiados: Provincia de Orense", Galicia, nº 633, agosto de 1939, p. 5.citado  en "Repertorio biobibliográfico do exilio galego. Unha primeira achega". I Congreso Internacional. O exilio Galego, 24 29 de setembro de 2001, p 394; Lugares - Campo de concentración de Argelès-sur-Mer (Pirineos Orientales, Francia). (2014). PARES. http://pares.mcu.es/ParesBusquedas20/catalogo/autoridad/123496

‌                                                                  

GLORIA BLANCO DIÉGUEZ

Naceu en Petín. Casou con Eubaldo Blanco que foi asasinado polos falanxistas. Gloria axudou aos fuxidos pero foi encarcerada varias veces. Estivo no cárcere de Quiroga e no de Ourense.  Posta en liberdade volveu ao seu pobo pero marcha  primeiro a Madrid e despois a Burgos. Tras uns anos regresa á Rúa e xúntase con Roberto López, alcumado "O Pajarito", co que fuxirá a Francia en 1952.  Con eles tamén irá a súa filla, Gloria Blanco Blanco.

No Arquivo do Ministerio figura a seguinte ficha. Aínda que mantendo as nosas dúbidas, pode pensarse que se trata de Gloria Blanco Diéguez pois, segundo a Fundación Tilve, Gloria estivo vinculada a U.X.T. 

Fonte: Ficha de Gloria Blanco. (2024).Centro Documental de la Memoria Histórica, DNSD-SECRETARÍA,FICHERO,7,B0074370

Vid: TÉLLEZ, Antonio (2000): A guerrilla antifranquista de Mario de Langullo, o pinche, Vigo: A Nosa Terra citado en "Repertorio biobibliográfico do exilio galego. Unha primeira achega". I Congreso Internacional. O exilio Galego, 24 29 de setembro de 2001, p. 70; dos, C. (2021, March 2). guerrilleira antifranquista galega. Wikipedia.org; Wikimedia Foundation, Inc. https://gl.wikipedia.org/wiki/Gloria_Blanco_Di%C3%A9guez.

ADELAIDA ARIAS FERNÁNDEZ

Non deixa de sorprendernos atopar mulleres que desde a discreción do seu silencio foron desempeñando traballos, tarefas e funcións que non se consideraban propios para as mulleres. Agora, pouco a pouco, están saído á luz, á visibilidade, e dannos unha lección de valentía e atrevemento.

Neste caso falar de Adelaida Arias é falar dunha muller, nacida no pobo de Petín no ano 1935. Estudou maxisterio  e en 1961 comezou a dar clases no Liceo Francés de Vigo. Coñeceu ao seu home e casaron. O matrimonio decidiu volver a Ourense e instaláronse en Trives. Adelaida comezou a dar clases ás nenas da vila para preparalas para o Bacharelato e o seu home montou unha Xestoría e unha Autoescola.

Anos máis tarde foron vivir ao Barco de Valdeorras e volveron abrir alí unha Xestoría e unha Autoescola. Adelaida comezou a preparar ao alumnado para o exame teórico de tráfico pero non tiña a categoría de monitora ata que se convocou o primeiro exame oficial para monitores de Autoescola  ao que se presentou Adelaida. Primeiro tivo que ir a León e pasou o exame que era de cultura xeral. Logo veu a Ourense a facer o práctico e, finalmente, tivo que ir a Madrid para defender un tema. Era a única muller que se presentaba e o resto dos candidatos, en certa medida, dubidaban da capacidade de Adelaida. Pero a capacidade desta muller quedou demostrada. Presentáronse ao exame 5000 persoas e aprobaron 250 e unha das aprobadas foi Adelaida, polo que se converteu en 1971 na primeira muller de España en aprobar o exame para monitores de autoescolas.

A partir de entón traballou na Autoescola na que estivo corenta anos ata que se xubilou con 75 anos.

Unha proeza que demostra o tesón das mulleres.

La Voz de Galicia