Xunto co seu marido presenta proxectos de arquitectura e nivel mundial polos que obtén grande recoñecemento. Un deles é a construción dunha torre emblemática e simbólica en Silicon Valley que funcionaría con enerxía eólica. Dito proxecto quedou entre os tres finalistas.
É de unha honra ter no blog a estas mulleres nacidas na nosa "pequena" cidade pero que son capaces de traspasar fronteiras de grande prestixio a todos os niveis.
Desde moi noviña manifestou unhas dotes excelentes para a interpretación musical e a destreza co piano. Con catorce anos obtivo unhas cualificacións excelentes no Conservatorio Romanello e de aí pasou a ser profesora de piano.
Foi unha notable pianista e concertista que compaxinou coa docencia.
Vid: Nova Galicia, nº 955, 30 de decembro de 1920, p. 3
"Dejad que los niños se acerquen"
Los niños son ángeles que con sus sonrisas purifican y endulzan nuestra existencia...Ellos son la inocencia, el despetar de la aurora, la primavera. Por eso, todos debéis saludar su paso y contribuír a su alegría, que será muy breve. Entre todas las fiestas, solo ocupa lugar preferente para el niño, el Festival escolar, porque encierra todos sus encantos anhelos y esperanzas" (1)
Concepción sacaba tempo para colaborar en varias publicacións da época, entre elas a revista Labor Gallega publicación que se editaba na Habana e que durou de 1913 e 1917 na que escribía sobre Ourense, as súas festas e tradicións. Realmente converteuse nunha corresponsal da revista. A súa fama de erudita levouna a que nunha Xunta Ordinaria da Real Academia celebrada en febreiro de 1917 a propuxera para ser membro da mesma, pero quedouse nunha proposta.
Era unha muller ben relacionada, entre as súas amizades estaba Angelita Santamaría de Temes e ambas as dúas foron as principais compoñentes da agrupación de mulleres da Liga Antituberculosos. Concepción Rocafull tamén se relacionaba coa Unión Orensana da Habana coa que se carteaba frecuentemente, e iso deu pé a que a agrupación contribuise coa cantidade de mil cincocentas oitenta pesetas para que a Liga puidese axudar aos nenos desvaídos e pobres da cidade.
Labor Gallega, nº 7, 10 de setembro de 1915, p. 24
Vid: El Compostelano, 7 de xaneiro de 1922; El norte de Galicia, 2 de xullo de 1920; Freire Quintas, Laura, Aportación a la historia de la farmacia en la provincia de Orense, Tesis Doctoral presentada en la Universidad Complutense de Madrid. 2016, p. 208. Foto de extraída de Freire Quintas; Sánchez Durá, Dolores e Verdugo Martí, Vicenta, El acceso de las mujeres a la Universidad de Valencia (1910-1960), Valencia, 2011, p. 2 e 42.
Presentouse ás oposicións para catedrática adxunta e sacou o número un e en 1944 conseguiu ser o número tres nas oposicións a Catedrática de Física e Química celebradas en Madrid. Exerceu un tempo de catedrática numeraria de Física e Química no Instituto Provincial de Ourense. No ano 1948 obtivo a praza de profesora de matemáticas na Escola Normal de Maxisterio (sección de mestras) de Tetuán. Dous anos máis tarde, en 1950, foi nomeada Catedrática de Física e Química no Instituto Hispano Marroquí de Tetuán e tamén obtivo o cargo no centro de Xefa de Estudos. Foi unha muller de fonda formación cultural e intelectual como chegaría a demostrar nas interesantes conferencias que impartiu.
As conferencias en Tetuán eran impartidas na Escola de Maxisterio da cidade ou na Aula de Cultura daquela cidade. En 1948 pronunciou dúas conferencias que tiveron non só éxito senón tamén relevancia temática. A primeira levaba o título "Fundamento científico da Bomba Atómica", un tema acometido por primeira vez por unha muller e na que deu mostras dos seus coñecementos matemáticos. A segunda conferencia impartida ese mesmo día versou sobre "Aplicacións da enerxía atómica". O intereseque suscitaron ditas intervencións deu lugar a que acudisen a escoitala un gran número de asistentes polo que tiveron que abrise as portas da sala chegándose a ocupar o claustro do centro.
Noutra das conferencias pronunciadas en xuño de 1950 disertou sobre "Fuentes de luz" na que fixo un repaso histórico sobre o problema do alumeado a través dos tempos. Como reflectíu a prensa do momento "La conferencia, como todas las suyas, tuvo gran transcendencia, reflejándose en el espacio que a su comentario dedicaron los periódicos. Por tratarse de una orensana trasladamos la noticia a nuestros lectores..." (La Región, 26 de xuño de 1950, p. 4).
Maruja Bouzo casou co capitán do exército Mariano Muñoz Conde e tiveron un fillo que foi bautizado na nosa cidade.
Vid: Cid Galante, Rosa María, Muller e educación en Ourense (1900-1930), tese inédita, publicada en versión CD polo Departamento de Normalización Lingüística da Universidade de Santiago; artigos varios da mesma autora; Bande Rodríguez, E., Institucións docentes e grandes mestres en Ourense, 1846-2005...Op.cit., p. 348; La Región, 2 de outubro de 1928, p. 1; La Región, 2 de outubro de 1931, p. 1;La Región, 12 de abril de 1935, p. 5; El Compostelano, 24 de outubro de 1939, p. 2; "La profesora orensana Doña Maruja Bouzo Santiago·, La Región, 20 de novembro de 1948, p. 4; Boletín Oficial de la zona del Protectorado en Marruecos, nº 33, 31 de marzo de 1950, p. 5.
Vid: La Región, 18 de decembro de 1969, p. 5.
_______
Esta medida provocaría unha reacción inmediata na sociedade española e sobre todo ourensá, de crenzas fortes e estreitas co catolicismo. Entre estas protestas cabe destacar na nosa provincia as levadas a cabo polas "obreiras ourensás" moi vinculadas e militantes do catolicismo.
As mulleres ourensás e, en xeral, a sociedade da nosa provincia era moi tradicional, conservadora e católica, polo que as medidas reformistas eran bastante mal aceptadas. Cando José Canalejas quere levar a cabo a separación de Igrexa e Estado, pouco tardaron as ourensás en apoiar as protestas que desde o cabildo ourensá se manifestaron e así o recolleu a prensa do momento:
"Protesta de las obreras orensanas:
Excmo Sr. D. José Canalejas.- Las obreras de Orense que como tales no se remontan a elevadas filosofías, pero sí conocen bien las grandes necesidades morales y materiales del pueblo con el cual están siempre en contacto, han sabido, con sorpresa, que el Gobierno de Canalejas, para abaratar las subsistencias que se venden-como nadie mejor que nosotras sabe- a precio exorbitante, para que no sean engañadas y corrompidas tantas hermanas nuestras obreras y que precisamente para evitar esto tenemos establecido un Sindicato con nuestro centro para cerrar los centros donde se hace propaganda antipatriótica y antimilitarista como sucede en Orense, para matar ese periodismo y pornografía que toda joven obrera hornada y cristiana rechaza con asco; para remediar todos estos males que urgen pronta solución leemos en las homas que nos dan en nuestro centro que se han dado dos reales órdenes con el intento de cerrar, no las casas de prostitución sino los conventos, centros de oración y laboriosidad, y de poner rótulos en otros centros en vez de cerrar las escuelas como la que aquí tenemos.
Estos disparates son tan grandes que sino los leyéramos y oyéramos asegurar que son verdad á personas que nos merecen entero crédito por su ciencia y virtud, creeríamos que nos engañaban, porque no podemos creer estar soñando los que gobiernan á España.
Unen pues estas obreras honradas y cristianas esta protesta a todas las que de todos los puntos de España se dirigen al Sr. Canalejas.
En nombre de 300 obreras, Inés Lemos.
(La Región, 29 de xuño de 1910, p. 1)
_____________
Vid: Para afondar na sociedade e consideración da muller ourensá de comezos de século vid: Benso Calvo, Carmen e Cid Galante, Rosa María, Entre a tradicióne o cambio en Galicia, Deputación de Ourense, Ourense, 2011.
Ilustración La Región, 3 de novembro de 1910. É moi interesante como reflicte a viñeta as políticas de Canalejas, representando no home con chisteira e do ganchete con España. Lembremos que dez días despois desta publicación, José Canalejas sería asasinado por un anarquista, Manuel Pardiñas, que tamén remataría suicidándose, véndose acorralado pola policía.
O avó de Blanca naceu en Nocedo e aos dezaseis anos emigrou a Cuba e logo dun tampo trasladouse á República Dominicana onde rexentaría un negocio coa súa muller. Posteriormente, pola situación política da República Dominicana, a familia emigrou a Nova York e residiu nun barrio moi humilde.
Blanca medraría na gran cidade e, ao acceder ao mundo laboral, desempeñou cargos directivos na empresa ExxonMobil durante trinta e catro anos. Pero Blanca tiña vocación de escritora pois para ela "escribir é como respirar".
Blanca medrou coñecendo as historias dos seus antepasados. A súa nai transmitiulle a querenza polas súa orixe, pola vida dos seus avós a quen non chegou a coñecer persoalmente, pero foi suficiente para que sentise unha conexión con Ourense e quixera visitar o pobo de Nocedo para coñecer de cerca a historia familiar. Cando visitou o pobo transitou polas súas pequenas rúas sendo para ela unha experiencia moi gratificante e unha conexión intensa cos seus avós.
Esa historia familiar quixo plasmala na súa novela"En busca de un mañana mejor". Nela traza a viaxe desde Ourense, a terra onde naceron os seus avós, cara un mundo descoñecido para acadar un futuro mellor.
Vid: El Diario de Santiago, 11 de xaneiro de 1875, p. 2.
Haydée naceu no Central Constancia, Encrucijada, Cuba, o 30 de decembro de 1923 e era a maior de cinco irmáns nacidos do matrimonio composto por Benigno Santamaría Pérez, natural de Ribadavia e que emigrara a Cuba a comezos do século XX, e de Joaquina Cuadrado Alonso, natural de Salamanca.
Na escola de primaria o mestre ensinoulle a Yeyé o significado dos apelidos Céspedes, Agramonte, Maceo e, sobre todo, José Martí, todos eles figuras que defendían a liberdade de Cuba.
Rematados os estudos de primaria, Haydée quixo ingresar na Escola de Enfermería pero non chegou a facelo polo ambiente sociopolítico da illa. Entón trasládase a Habana onde se reúne co seu irmán Abel e comeza a sensibilizarse polos problemas sociais que a levan a militar nas Juventudes Ortodoxas, un partido fundado en 1947 por Eduardo Chibás. Era un partido primordial antes da Revolución cubana e que tiña como símbolo unha vasoira para "varrer" toda a corrupción da política e como principio esencial o de liberar a Cuba de todo imperialismo.
Cando foi o golpe de estado de Batista en 1952 Haydée e o seu irmán Abel xunto con outros compañeiros revolucionarios comezaron a editar periódicos clandestinos coa intención de axitar á sociedade contra o novo réxime. Logo coñeceu a Fidel Castro integrándose no movemento revolucionario Generación do Centenario formando parte do Movemento Femenino Cubano.
Haydée participou no asalto do Cuartel de Moncada e realizará labores de auxiliar de enfermería xunto a Melba Hernández para atender a todos os feridos. O asalto estaba organizado e dirixido por Fidel Castro pero, foi un fracaso e a orden do Ditador foi a de eliminar a dez revolucionarios por cada soldado do réxime morto en combate. Foron asasinados a maior parte dos asaltantes e os que sobreviviron acabaron sendo detidos e condeados a prisión.
Haydée caeu prisioneira e para sonsacarlle información dixéronlle que o seu irmán e o seu noivo Boris Luis foran torturados (incluso lle ensinaron un ollo de Abel e parte dos xenitais de Boris) pero non dixo absolutamente nada, simplemente pronunciou as seguintes palabras: "morir por la patria es vivir". Un feito que deu lugar a que o propio Fidel enxalzara a figura de Haydée indicando que nunca fora posto en tal alto heroísmo o nome dunha muller cubana.
Yeyé foi trasladada a un cárcere en Guanajay sendo considerada presa política polo que durante o seu encerro puido recibir visitas. Foi posta en liberdade o 20 de febreiro de 1954 e ao saír do cárcere estaban agardándo por ela os seus pais e irmáns.
Pero Haydée non parou nas súas ansias revolucionarias e de alí a pouco comezou a editar un novo manifesto titulado "A Cuba que sufre" onde Fidel e os seus compañeiros plasmaban o espírito de derrocar a Batista. Haydée, Melba, a súa grande compañeira, e Lidia Castro organizaban e reconstruían as notas do espírito de Moncada que Fidel escribía con zume de limón e conseguía sacar do cárcere. Fidel pedíalles que fixeran os maiores esforzos para imprimir La Historia me absolverá.
Haydée participaría activamente na revolución cubana e Fidel desígnaa delegada do movemento no exilio cuxa finalidade era aglutinar as forzas da revolución. Co triunfo revolucionario traballaría no Ministerio de Educación e posteriormente Fidel confíalle a fundación da Casa de las Américas. Tamén participaría en diversos organismos institucionais.
No ano 1956 casou cun compañeiro da revolución, Armando Hart, e tiveron dous fillos. O matrimonio comezou a administrar un orfanato e acollían a nenos desvalidos. Aos dez anos de matrimonio a parella separouse.
Haydée viña padecendo unha forte depresión xa que fora perdendo moitas amizades no camiño e as marcas e durezas da revolución seguían presentes na súa vida. Esa pena levouna a buscar a morte suicidándose na Habana o 28 de xuño de 1980 cando tiña 57 anos. Tres anos despois da súa morte os seus fillos morreron nun accidente de tráfico.
Fina é unha poetisa cubana que recibiu o premio Nacional de Literatura en 1990; o premio Iberoamericano de Poesía Pablo Neruda en 2007 e o Reina Sofía de Poesía Sudamericana no 2001. O seguinte poema dedicoullo a Haydée Santamaría:
"A una heroína de la Patria"
Pónganle a la suicida una hoja en la sien,
una siempreviva en el hueco del cuello.
Cúbranla con flores, como a Ofelia.
Los que la amaron se han quedado huérfanos.
Cúbranla con la ternura de las lágrimas.
Vuélvanse rocío que refresque su duelo.
Y si la piedad de las flores no bastase
díganle al oído que todo ha sido un sueño.
Ríndanle honores como a una valiente
que perdió sólo su última batalla.
No se quede en su hora inconsolable.
Sus hechos, no vayan al olvido de la yerba.
Que sean recogidos, uno a uno,
allí donde la luz no olvida a sus guerreros.
Ríndanle honores como a una valiente
que perdió sólo su última batalla.
Vid: Santamaría
La Noche, 5 de xaneiro de 1966.
É filla de Manuel Peña-Rey Bouzas e, como o seu pai, unha comprometida na cuestión política. Presentou, xunto ao seu pai a revista "Nuestra Bandera" publicación do PCG. No ámbito político, Isabel Peña-Rey formou parte dalgunhas candidaturas de En Común Podemos pola provincia de Ourense, vinculadas a Esquerda Unida.
Isabel Peña-Rey é
especialista en Medicina Familiar e Comunidade, graduado na especialidade en
Saúde Pública e Xénero, máster en Saúde Pública e doutor en Medicina e
Cirurxía. na Escola Nacional de Saúde, en ministerios de saúde e en
diferentes universidades e dirixiu teses de doutoramento e traballo de fin de
máster sobre temas de saúde e xénero.
Foi xefa de área na Axencia de Calidade
Sanitaria para coordinar as Estratexias Sanitarias do Sistema Nacional de Saúde
para enfermidades crónicas (2009-2014) e xefa de sección de vixilancia
epidemiolóxica no Centro Nacional de Epidemioloxía, participando en Redes
europeas de vixilancia.
Tamén ten unha ampla experiencia profesional e
de xestión: foi coordinadora da Xefatura de Servizo de Programas Poboacionais
de Screening do Departamento de Saúde de Galicia. Antes diso, participou como
experta nacional na Dirección Xeral de Saúde Pública da Comisión Europea
(2014-2018).
O Ministerio de
Consumo propúxoa como nova directora da Axencia Española de Seguridade e
Nutrición Alimentaria (Aesan) á doutora ourensá Isabel Peña-Rey, actualmente
asesora técnica da Dirección Xeral de Saúde Pública do Ministerio de Sanidade.
É autora de moitos
artigos en revistas rexistradas no Journal Citation Report (JCR) e foi
investigadora do Center for Biomedical Research in the Epidemiology and Public
Health Network (Ciberesp). Entre as súas publicacións destacamos:
Epidemiología de la
varicela en España en los períodos pre y post vacunación
Coste-efectividad
de la vacunación contra la varicela en adolescentes en España
Carga de enfermedad
atribuible a las afecciones inmunoprevenibles en la población infantojuvenil
española.
______
Vid: La Voz de Galicia, 11 de Abril de 2019; 16 de febreiro de 2021; El Correo Gallego, 18 de Febreiro de 2021; La Región, 14 de abril de 2019.
A fotografía
amosa a comida dos membros do partido
celebrada en 1933 á que asistíu Esther que está sentada no quinto lugar comezando pola esquerda e no sétimo lugar está seu pai, don Manuel Peña Rey.
Foi na súa xuventude unha muller máis no compromiso por Galicia.
____________
Vid:La Región, 28 de setembro de 1929; 1 de outubro de 1929; 6 de xaneiro de 1932; 20 de agosto de 1939; El Pueblo Gallego, 19 de agosto de 1948.
Concepción naceu en Lobeira o 21 de outubro de 1910 e era filla de Don Eliseo Docampo Illán, un suboficial de Carabineiros da Comandancia de Ourense que estivera destinado no pobo de Lobeira. Cando tiña dezaseis anos matriculouse por libre no Instituto Provincial de Ourense acadando unhas altas cualificacións[1]. Concepción tiña vocación de mestra e tramitou un certificado para a Escola Normal de Ourense onde acadou tamén unhas brillantes cualificacións no último curso, con dous sobresalientes, cinco notables e un aprobado, e titulando en xuño de 1931[2]. A partir de entón anotouse nas listas para desempeñar interinidades de maxisterio.
Pero Concepción quería unha estabilidade profesional e por iso comezou a preparar as oposicións de maxisterio. Por aqueles anos a Academia Xesta tiña grande sona na cidade pois preparaba aos estudantes para ingresar no Instituto provincial e tamén para as oposicións de maxisterio, unha carreira moi demandada na provincia, sobre todo polas mulleres, xa que era unha profesión considerada idónea para ser desempeñada por elas. Así que, Concepción preparouse nesta academia que estaba dirixida por Juan Fernández Pérez, licenciado en Filosofía e Letras e xefe da Biblioteca Provincial. No ano 1930 superou as oposicións de maxisterio obtendo unhas brillantes cualificacións[3]. Un dos seus primeiros destinos sería o pobo de Gendive, na comarca de Boborás.
Pero cando se produciu o
alzamento militar en 1936 moitos mestres e mestras foron expedientados e
represaliados. Concepción sería unha das moitas mestras ourensás que foi
destituída sufrindo a suspensión de emprego e soldo en agosto de 1936[4]. Non
obstante, esta foi unha medida provisional ou temporal xa que o novo réxime
permitía a reincorporación dos docentes tras acreditar unha boa conduta moral
en base a informes das autoridades. Pero durante a guerra Concepción viu o
sufrimento da xente e quixo axudala da mellor forma posible e dedicouse a
asistir a aqueles que o estaban pasando
moi mal.
Reincorporarase como mestra en 1937 e destínana como interina á escola de Riomás na Veiga e ese ano casa e ten un fillo. No agosto
dese mesmo ano envía ao Rector de Santiago unha solicitude de traslado á escola
de Seijadas no concello de Cartelle. En 1951 trasladouse á escola de
Vilamarín e logo á de Vilar de Astrés onde permanecería ata xubilarse. Era unha muller de fortes convicións de axuda e doou uns
terreos para a construción da Igrexa parroquial de Vilar de Astrés e para o
cemiterio.
A súa boa dedicación á docencia fíxo que se gañarse o aprecio de todos os do lugar, tal é así que queren lembrala poñéndolle o seu nome a unha das súas rúas.
_________
[1] “Exámenes”, La Región, 26 de setembro de 1926.
[2] CID GALANTE, Rosa María, Muller e educación en Ourense (1900-1930), tese de doutoramento, (Vigo, Universidade de Vigo. Servizo de Normalización Lingüística, 2006); BENSO CALVO, Carmen e CID GALANTE, Rosa M., “Los expedientes de las estudiantes de bachillerato una fuente básica para el estudio del alumnado femenino de los institutos. Ourense como ejemplo (1900-1930)”, Revista Historia de la Educación, 26 (2007: 450).
[3] “De enseñanza” La Región, 19 de outubro de 1930.
[4] “Relación de maestros destituídos y suspendidos de empleo y sueldo” La Región, 5 de agosto de 1936.
Foto: Igrexa de Vilar de Astrés. Segundo se di, a mestra doou terreos para a construción do cemiterio.
Por aquel entón neste tipo de concursos ensalzábase a elegancia, a naturalidade e o comportamento recatado destas mulleres. Eran moi recoñecidas e eloxiadas socialmente sendo o centro de atención alí a onde acudían. As autoridades locais rendíanlles homenaxes e dábanlle agasallos
Para Maruja Gómez significaba un orgullo representar a Ourense: "Para mi es un gran orgullo, quiero tanto a Orense. Yo que vivo encantada en nuestra ciudad que siento hoy una gran complacencia suma...".
