REMEDIOS DORRÍO VILLAR

Naceu en 1893 e estudou a carreira de maxisterio como tantas outras mulleres ourensás xa que realizar estes estudos non significaba ser xulgadas pola sociedade por querer desempeñar a profesión de mestras. Rematou a carreira en 1931 e no 1935 presentouse aos cursiños de selección profesional do maxisterio. 

Déronlle praza na escola de Bustelo de Veiga, en Xunqueira de Ambía. Pero en 1939 comezou a ser vixiada e reclamada pola Comisión de Depuración que, finalmente, se levaría a efecto o 24 de abril de 1940 cando foi inhabilitada para o desempeño de escolas sospeitosa de "socialista".

Unha mostra máis da persecución á que estivo sometida o maxisterio coa chegada da ditadura. Quedar inhabilitado significaba perder para sempre dereito de volver exercer a docencia. 

(Elaboración propia a partir de fontes diversas) Vid: La Región, 6 de decembro de 1934, p. 3; 6 de agosto de 1935, p. 3; 8 de maio de 1940, p. 3).

CARMEN JOAQUINA LÓPEZ BELLO

Naceu en Ourense o 28 de novembro de 1900 e era filla de Amador López natural de Barra, Coles, de profesión xastre e de Amparo Bello Carballo que era de Ourense e tiña o título superior de mestra. Os pais de Carmen casaron o 27 de febreiro de 1900 e tiveron catro fillos, Antonio, Carmen, Amadeo e Eumberto.

A nai de Carmen comezou a exercer a docencia desde 1899 con trece anos e estivo en diversas escolas da provincia[1], na escola de Noveas, no concello de Blancos, en Riobó, en Nocelo, e como mestra en propiedade na escola de Tosende. Esta faleceu o 29 de agosto de 1927.

Carmen ingresou na Escola Normal de Mestras de Ourense o 2 de xuño de 1917, cando tiña dezasete anos, e uns cursos fíxoos por libre e outros por oficial. Rematou os estudos en 1926. Realizou as prácticas escolares coa mestra de Cartelle María de la Torre Acha entre 1917 e 1918 e coa mestra nacional de Ourense Felisa Rodríguez Rodríguez entre os anos 1919 e 1920. Solicitou a expedición do título o 7 de abril de 1927[2].

Na memoria de prácticas demostrou ter un concepto pedagóxico baseado na experimentación práctica e na aprendizaxe por intuición na liña dos grandes pedagogos como Pestalozzi, Fröebel ou Rousseau e puña de relevo que a propia natureza ofrecía un amplo campo de investigación para o saber: “El conocimiento de las cosas, la enseñanza de las cosas, debe hacerse ante las cosas mismas, porque dan la imagen, porque dan exactitud, porque ahorran tiempo…”. Tamén amosou a súa crítica polos poucos recursos cos que contaban as escolas: 

“…Claro está que las Escuelas todavía no están dotadas del material auxiliar en consonancia con la capacidad de los niños y con la extensión que debe dársele a estos conocimientos en la Escuela Primaria. El ideal a que debe aspirarse es a la dotación completa dentro de lo posible de todo lo que signifique facilidad en la enseñanza y disminución del tiempo…”[3]. 

Non é estraño, polo tanto, que Carmen atopara en ATEO un marco idóneo onde poñer en conxunción as súas modernas ideas pedagóxicas con outros docentes entre os cales estaba tamén o seu irmán Amadeo. A máis disto a súa implicación coa Asociación de Traballadores de Ensinanza de Ourense foi notablemente destacada pois acabaría ocupando o cargo de vogal en 1935 xunto con Delia Osorio.

Carmen accedeu á docencia e en 1929 estivo de interina en Fronfe, Molgas. Despois, en 1932, presentouse aos cursiños de selección profesional do maxisterio e, en 1933 déronlle destino para a escola de Mones, no Concello de Petín e, en 1934 na mixta de Coutiño en Parada do Sil. 

Estaba Carmen exercendo na escola de Parada do Sil cando o 8 de agosto de 1936 sería destituída, como o resto dos seus compañeiros de ATEO. O inspector Alfonso Iniesta Corredor, secretario da Comisión Depuradora, certificou o 26 de agosto dese ano que Carmen López era de “ideas comunistas”[4] .A partir de entón a actuación da Comisión Depuradora comezou o seu proceso burocrático para proceder á sanción definitiva e, máis do mesmo, o Delegado militar e Comandante de Parada do Sil asegurou que a mestra era de ideas comunistas[5] e, non quedaría atrás o párroco de Parada do Sil, quen ratificou a acusación de comunista e de que pertencían á Fronte Popular: 

“…Fue propagandista del comunismo en la escuela y en la calle y en todos los actos de su vida…que en vísperas del levantamiento nacional, o antes de vacaciones, trabajaba en la constitución de una célula comunista…trabajó incansablemente en atraerse adeptos a su partido, hablando encomiasticamente de Rusia y desproticando contra todo sistema moral, religioso y social, por anticuado y frenador de la humana libertad…”[6]. 

As acusacións sucedíanse, seguro que presionados polas propias autoridades que actuaban de brazo opresor ou porque se vían reafirmados e recompensados por contribuír ao espírito e orde que se impuña. O pai de familia de Coutiño tamén argumentou que a mestra fixo propaganda disolvente na clase diurna, que o seu labor na escola era regular e que era anticatólica[7]. Incluso se sumou o párroco de Mones, onde estivera Carmen exercendo e dixo que “Fuera de la escuela hacía propaganda extremista, demostrando ser muy entusiasta del laicismo y de la coeducación en la enseñanza…su labor fue bastante aceptable, sólo deficiente en la moralidad”.[8]. 

En conclusión, don Emilio Nieto Rodríguez, vogal secretario da Comisión declarou: “Carmen López Bello figura afiliada a la A.T.E.O, siendo elegida para la directiva del consejo provincial con el cargo de vocal 3º, el 22 de diciembre de 1935”[9]. 

Desde logo Carmen xa non ía poder librarse da sanción e os cargos contra ela foron: que pertenceu ao partido comunista de cuxa agrupación local fora secretaria e tamén que era unha propagandista do comunismo na escola; que traballou para a creación dunha célula comunista; que era atea e que figuraba afiliada e directiva da ATEO[10]. Por todo isto resolveuse o 2 de febreiro de 1940 que Carmen quedaría separada definitivamente do servizo e se procedería a darlle a baixa no escalafón respectivo[11]. 

Tras o seu cese punitivo Carmen foi residir a un pobo de Pontevedra e de aí daría o salto a México  continuando coa súa militancia, agora na F.E.T.E de México. Como integrante da mesma asinou a declaración que o grupo da Federación Española de Traballadores do ensino de México fixo pública na que se condenaba ao réxime da ditadura en España e contra o pacto ianqui-franquista na que se dicía:

Como educadores españoles, seguimos entrañablemente a nuestro pueblo en su lucha por la libertad, y expresamos en esta hora decisiva para el porvenir de España, nuestro repudio incondicional contra el pacto…

Al formular esta acusación justiciera, nos dirigimos a todos nuestros compañeros de todos los grados de enseñanza, invitándoles a que formulen su protesta enérgica contra el pacto…y a que formen un Frente Nacional de lucha implacable contra el franquismo, puesto que sólo la derrota y el aniquilamiento de su régimen, permitirá a España reconquistar su libertad…[12]

Carmen integraría ese conxunto de docentes aos que se lles arrebatou o futuro. Foron acusados de xeito furibundo polo goberno civil ourensán de non ser neutrais, de inculcar aos seus alumnos ideas marxistas, cheas de odio e rancor, envelenando as mentes infantís chegando a transformalos en futuros cidadáns deshonrosos: 

  …renuevos de la Patria en vez de ser en un futuro ciudadanos honrados, virtuosos, abnegados, obedientes e disciplinados, amantes del orden público, aseguradores de la paz y fomentadores de todos los intereses morales y materiales, depositarios y transmisores de las tradiciones sociales y políticas de nuestra querida España, lazos estes que dan origen al patriotismo verdadero y que hacen a un pueblo próspero y feliz, serían en cambio seres degradados en extremo, impíos antipatriotas, profesionales del crímen, amantes del terror, esbirros revolucionarios al servicio moscovita, enemigos acérrimos de la fuerta, vigor e independencia de nuestra Patria…[13]

---

[1] Boletín Oficial de la Provincia de Lugo, 24 de xaneiro de 1906, p. 3; Boletín Oficial de la Provincia de Lugo, 31 de agosto 1912, p. 2; [2] Arquivo da Universidade de Vigo, “Expediente académico de Carmen Bello” [3] Idem; [4] MINISTERIO DE CULTURA, Arquivo Xeral da Administración, 32-2784-042-0006; [5] MINISTERIO DE CULTURA, Arquivo Xeral da Administración, 32-2784-042-0013; [6] MINISTERIO DE CULTURA, Arquivo Xeral da Administración, 32-12784-042-0007; [7] MINISTERIO DE CULTURA, Arquivo Xeral da Administración, 32-12784-042-0010; [8] MINISTERIO DE CULTURA, Arquivo Xeral da Administración, 32-12784-042-0005; [9] MINISTERIO DE CULTURA, Arquivo Xeral da Administración, 32-2784-042-0014; [10] MINISTERIO DE CULTURA, Arquivo Xeral da Administración, 32-2784-042-0015; [11] MINISTERIO DE CULTURA, Arquivo Xeral da Administración, 32-2784-042-0004; 12] “Declaración de F.E.T.E.”, España Democrática : Por la paz, por la democracia, por la independencia de España, 17 de decembro de 1953, p.2. Tamén asinarían esta declaración Luís Soto Fernández; Regina Lago; [13] “Nota oficiosa del Gobierno Civil de la Provincia”, La Región, 4 de setembro de 1936, p. 2.

(Elaboración propia. Forma parte dun artigo rexistrado).

MARÍA LUÍSA VICENTE GALÁN

É unha evidencia que o maxisterio foi sempre unha tradición en Ourense e aínda o está sendo no presente. Pois ben, nos seus tempo, os docentes recibían premios de méritos por vocación e na escolas como é o caso que nos ocupa. María Luísa foi unha mestra ourensá que nos anos setenta rexentaba a escola de Laza. Mestra vocacional, distinguida e profesional. Suficientes méritos que lle comportaron quedar no primeiro posto como "Mestra Ideal" na Terceira Edición do Certame nacional que a Caixa de Aforros de España celebrou no Hotel San Martín co gallo do Ano da Educación declarado pola Unesco.

Luísa foi escollida de entre seis mestras nacionais finalistas e tras a realización dun test resultou gañadora. 

Esta vitoria tivo un significado especial xa que se considerou unha dignificación e homenaxe a todo o maxisterio ourensán.

Logo no V Certame quedaría de segunda tras as respresentante de Oviedo.

É interesante resaltar a iniciativa das mulleres ourensáns, neste caso mestras, que acaban demostrando a súa valía.

(Fonte: El Pueblo Gallego, 22 de maio de 1970, p. 15)

(Elaboración propia a partir de diversas fontes) Vid: El Pueblo Gallego, 13 de setembro de 1969, p. 14; 16 de agosto de 1970, p. 16).

CREACIÓN DAS DÚAS ESCOLAS NORMAIS (DEBATE NA DEPUTACIÓN PROVINCIAL DE OURENSE EN OUTUBRO DE 1914)

(Fotografía cedida no seu día polo Museo Etnolóxico de Ribadavia )

Xa levo moitos anos traballando nun libro sobre As primeiras mestras ourensás do primeiro terzo de século XX para completar a información do capítulo que lle dediquei a este tema na miña tese. Xa van catrocentas páxinas nas que falo sobre o perfil sociolóxico das mestras; do asociacionismo; das primeiras inspectoras; da Normal de mestras; etc.

E hoxe quería resaltar no blog unha curiosidade que recollo nese futuro libro sobre as mestras. Trátase da Sesión que a Deputación de Ourense lle dedicou á creación das Escolas Normais de mestres e mestras o 16 de outubro de 1914. 

Como saben, os estudos de Maxisterio pasaron aos Institutos a comezos de século XX. Tratábase dunha medida "aforrativa" para o Goberno, non obstante a partir de 1912, polo RD do 12 de xaneiro non podían matricularse máis mulleres nos institutos para realizar os estudos de maxisterio, isto supuxo un forte golpe para as alumnas que chegaron a escribir ao Ministro de Instrución Pública para que lles permitise rematar os cursos no Instituto xa que non podían desprazarse a outra provincia para culminalos. (Esta información, en concreto, poden consultala no libro que escribin sobre a Normal de Mestras).

A continuación transcribo literalmente dita Sesión da Deputación na que se demostra o interese polas Normais como ben para a provincia.

E así foi o debate sobre a creación das Normais. Un tema de sumo interese para cidadanía ourensá de aí que houbese moito público na sesión da Deputación. Un público espectante para que se acordara a creación destas Institucións consideradas de grande interese para Ourense. 

Finalmente, tras a votación a favor de todos os deputados provinciais a Deputación comprometeuse a buscar un edificio para tal finalidade. Este sería o edificio do Progreso número 13 alugado a don Perfectino Vieitez un rendista recoñecido. Houbo que facer obras e acondicionamentos varios e, en 1926, foi ampliado un piso pois precisábase máis espazo. Dita  ampliación foi levada a cabo por Manuel Suárez Castro que por aquel entón era o aparellador do Concello e que logo sería  o alcalde da cidade desgraciadamente fusilado nos inicios da guerra. Pero todo isto poden lelo no meu libro: A ESCOLA NORMAL DE MESTRAS DE OURENSE (1877-1970). A SUA ORIXE E OS SEUS EMPRAZAMENTOS.

(Nota: Aos centros de formación de mestras e mestros denomínaselles "Normales". Dita denominación procede do francés Ecole Normale que indica Norma, Método, pois eran onde se ensinaban os métodos e didácticas para o ensino.)

ANA DIÉGUEZ GUTIÉRREZ

Ana Diéguez comezou exercendo de mestra en 1913, primeiro como mestra interina e despois como titular de escola nacional. O seu primeiro destino foi a escola de Laza, en Montederramo e, en 1914, pasou a exercer na escola de Sás de Penelas en Castro Caldelas. Casou con Valentín Martín Pirís e tiveron un fillo que foi sarxento do exército e chamábase Alfredo Martín Diéguez.

En 1940, Ana estaba exercendo na escola de Santiago de Rubiás no concello de Calvos de Randín cando foi sancionada pola Comisión Depuradora, segundo edito de José Núñez Martín do 24 de abril de 1940. A sanción supuxo a suspensión de emprego e soldo por dous anos e traslado forzoso fóra da provincia con prohibición de solicitar cargos vacantes durante o período de cinco anos e a inhabilitación para o exercicio de cargos directivos e de confianza en Institucións culturais e de ensinanza. Así que, Ana foi enviada á Citores del Páramo na provincia de Burgos.

De novo unha mostra máis do asañamento da ditadura contra os docentes. Sen soldo, afastados dos seus lugares de orixe, marcados no seu expediente por ser considerados "rojos".

Vid: El magisterio español : Revista General de la Enseñanza, Número 4066, 13 de febreiro de 1913; El magisterio español, 20 xaneira de 1914; Diario Oficial, 29 de marzo de 1947, p. 1122; La Región, 8 de maio de 1940, p. 3; La Región, 15 de decembro de 1940, p. 1.

MARTA DELGADO GONZÁLEZ

Naceu en Grou (Lobios) o 13 de agosto de 1962. Marta vivíu no pobo de Grou ata os doce anos. Veu estudar a Ourense pero  como di en referencia ao pobo: "sempre o considerei o meu sitio". Para ela estar no pobo é estar en contacto coa terra, en contacto cos animais.

Vivíu moitos anos en Ourense e rexentou unha tenda de arte na rúa Ervedelo durante vinte e cinco anos. Hoxe en día a tenda está ao cargo da filla. Dedicouse á arte e realizou varias exposicións. Ao casar marchou co seu home a Venezuela pero voltaron en 1981. 

Como muller ligada e moi vinculada coa arte dá valor ao patrimonio monumental, cultural e inmaterial de Grou.

Instalada en Grou crea a empresa "Mira Xurés" e fai un labor de guía para que se coñeza a zona, as súas xentes, os costumes...organiza roteiros histórico-culturais e tamén leva a cabo labores de recuperación etnográfica, artística e patrimonial. Ten propostas variadas. Leva aos turistas polos camiños do megalitismo e a Vía Nova romana na que aparecen miliarios que se atopan en perfecto estado. Recobrou a ruta do contrabando para recuperar a memoria da xente; tamén a ruta que une Grou con Queguas e Entrimo, un camiño que bordea altas cotas de montañas e de grande valor paisaxístico; e amais diso organiza no pobo un programa das faenas agrícolas como o cultivo do centeo e a muiñeira nos muíños da zona.

Outro dos aspectos no que se implicou de pleno foi no xurdimento dos follateiros como o entroido típico de Lobios ao que lle dedica moito tempo e enerxía conseguindo que estea entre os favoritos de todos os festivais e desfiles.

Dar relevancia e revivir o pobo de Grou foi o que motivou a Marta ao cambio de vida. A súa iniciativa e emprendemento é un exemplo para poñer en valor o noso territorio.

La Voz de Galicia e Ruralitas e datos ofrecidos pola súa filla Irma.

TERESA RAMÓN FERNÁNDEZ

Naceu 24 de maio de 1900. Era mestra e fixo os estudos de maxisterio na Normal de Ourense rematándoos en 1919. Era filla de Pío Ramón Ojea que era profesor auxiliar na Normal, da que foi tamén secretario ata 1917. Teresa tiña unha irmá, Elisa, pero faleceu en 1920 aos quince anos.

Teresa, logo de opositar, ocupou praza en diferente escolas. Estivo no pobo de Nocelo da Pena de Sarreaus, no de Muradás en Beariz,  En 1932 estaba na escola de Muradás e destacou polo seu traballo cos nenos. Levaba a cabo unha educación activa posto en evidencia nas exposicións de traballos escolares que organizaba:

(Fonte: La Región, 28 de xullo de 1932. Galiciana)

En decembro de 1935 deuse de alta na Casa do Maestro formando parte como socia da entidade. En xullo co alzamento militar comezou a penuria de moitos docentes e Teresa tamén sufríu a persecución. Sería ese o motivo polo que en setembro de 1936, estando destinada na escola de Figueiredo  non acudiu  o 7 de setembro, día de inicio do curso, á escola, polo cal o Gobernador Civil emitiu un comunidado no que se indicaba a suspensión de emprego e soldo por un mes, baixo a ameaza de que sería destituída se reincidía na falta. En outubro foi destituída formalmente enviándoselle ao alcalde de Paderne a orde de dito cese pero en agosto de 1938 foi reposta na escola. Así  recolleu a prensa El Pueblo Gallego  do 13 de setembro de 1936:

Por no abrir la escuela, ni dar clase el día 7 del actual (septiembre) las maestras nacionales de Paderne y Figueiredo, Doña Flora Emilia Gil Fernández y Doña María Teresa Ramón Fernández, respectivamente, sin causa que lo justifique, el excelentísimo señor gobernador civil de la provincia les impuso el correctivo de suspensión de empleo y sueldo por un mes, conminándolas además a que, en caso de reincidencia se las destituirá definitavente. 

Non obstante o novo réxime tiña a Teresa no punto de mira e en maio de 1940 foi suspendida de emprego e soldo por dous anos e trasladada fóra da provincia con prohibición de pedir vacante durante un período de cinco anos. En xuño dese mesmo ano solicitou á Comisión Depuradora que revisaran o seu expediente pero non foi aceptada.

Chegado o ano 1958 puido reincorporarse e foille concedida a praza na escola de nenas da Manchica.

(Elaboración propia a partir de diferentes fontes e hemeroteca)

Vid: El Pueblo Gallego, 1 de xullo de 1928, p. 15; 19 de marzo de 1929, p. 11; 6 de novembro de 1931, p. 7; 13 de setembro de 1936, p. 7; 21 de agosto de 1938, p. 7; 8 de outubro de 1957, p. 8; La Región, 5 de novembro de 1931, p. 8; 13 de setembro de 1936, p. 1.El Magisterio Español, 7 de xuño de 1934, p. 16.

CLAUDIA PIÑEIRO

Supoño que a persoa que hoxe traio ao blog permitirame dicir que é ourensá. Moitas veces unha non é de onde nace senón de onde se sente e creo que estamos no caso con Claudia Piñeiro, escritora e guionista afamada. Naceu en Arxentina o 10 de abril de 1960 pero ese apelido que leva non pode ser máis explícito de que ten orixes galegas. 

En efecto, Claudia Piñeiro procede dunha familia ourensá natural do pobo de Castro en Laza de onde era a súa nai. Claudia, movida polo sentimento e emoción veu un ano ao pobo para achegarse á familia ourensá. O bisavó era afiador e marchou a Arxentina coa roda de afiar e anos máis tarde marcharía a súa bisavoa para atoparse con el.

Claudia inscribiuse en 1978 en Socioloxía na Universidade de Bos Aires pero como a ditadura cívico-militar arxentina de 1976 pechou esta facultade por considerala "sospeitosa", opta por matricularse en Ciencias Económicas na carreira de Contadora Pública. 

Pero a paixón pola escritura fai que comece a dedicarse de pleno a dita vocación e empeza a ter numerosos recoñecementos. Consegue o premio Clarín pola obra "Las viudas de los jueves" que será adaptada ao cine. Tamén acabaron levándose ao cine as obras"Tuya", "Beltibú", "Las grietas de Jara" que é unha adaptación dunha novela de Piñeiro.

A súa incursión na literatura levouna a realizar tamén contos e incluso guións para series televisivas como a do "El Reino" de Netflix.

Estamos, pois, ante unha arxentina-ourensá que recoñece á súa terra e as súas raíces.

Vid: Wikipedia

MERCEDES RANDULFE RODRÍGUEZ

Naceu nos Peares e era filla de Vicente Randulfe Salgado que rexentaba as Adegas Las Gallegas en Os Peares. O pai enviuvou prontamente e o matrimonio tiña cinco fillos, Esperanza, Julia, Alfonso, Mercedes e Elisa. 

(Fonte: El Compostelano, 22 de decembro de 1921)

Mercedes titulouse como mestra onde obtivo unhas brillantes cualificacións e e exerceu no Colexio Concepción Arenal de Ourense durante varios anos. 

Casou o 20 de decembro de 1932 na capela da Granxa con Angel Martínez Doval o director da academia do Colexio Concepción Arenal de Ourense. Era perito industrial, un home de grande formación que permaneceu no centro Concepción Arenal ata a súa transformación no Colexio Cisneros onde el e a súa muller compartirían plantel con destacadísimos galeguistas. Este traballo compaxinábao coas clases que impartía na Academia Villar onde daba Física e Química. Fundou unha Residencia de Estudantes chamada Akademos (“educación religiosa y juventud”) que se situaba na rúa do Progreso nº 95, fronte á Alameda do Cruceiro, onde acollía a estudantes internos, pensionistas, medio-pensionistas, vixiados e externos. Tamén foi director no ano 1943 do Colexio-Academia Padre Sarmiento que estaba situado na rúa Irmáns Villar, nº 25, 1º piso destinada a alumnos para recuperar.

Tamén era o presidente da Irmandade Galeguista de Ourense e en 1932 ocupou o cargo de Vicepresidente do Partido Galeguista ourensán. Era un home preocupado pola “desgaleguización de Galicia” partidario de loitar contra a indiferenza dos propios galegos e defender a emancipación de Galicia. Despois dunha militancia activa no Partido Galeguista e non conforme coa súa deriva política foi un dos escindidos en 1936 xunto con Vicente Risco para formar parte do partido Dereita Galeguista.

O matrimonio tivo seis fillos, Angel Fernando, Manuel, Maruca, Teresa, Francisco Javier, Miguel Ignacio. Moitos deles dedicados á avogacía como Fernando Martínez Randulfe, recoñecido avogado laboralista que exerceu en Vigo. Teresa Martínez Randulfe, que sería embaixadora de Costa Rica e que tamén figura no noso blog. Angel Martínez Doval faleceu en 1988 en Ourense.

A Mercedes en 1932 déronlle destino na escola número 2 de nenas de Entrimo e en 1935 en Santigoso de A Mezquita. Neste ano solicitou unha excedencia por dous anos durante os cales estivo de mestra parvulista no Centro Concepción Arenal da capital. 

(La Región, 20 de xuño de 1935)

Reincorporouse en marzo de 1936 e déronlle, provisionalmente, a escola en Corcoles do concello de Avión. 

Mercedes, estando en excedencia, foi expedientada e apartada do ensino pero solicitou en febreiro de 1937 a reincorporación e, en efecto, ao comprobar que a ausencia da escola fora debido a unha petición de excedencia xustificada consegue que readmisión concedéndolle a vacante na escola de San Jorge de Touza, Tabodaela, pero ao ano seguinte volve á praza de Avión. A partir de 1942 solicitou unha excedencia ilimitada.

(Elaboración propia a partir de diversas fontes)

Vid: La Región , 28 de decembro de  1927; 5 de febreiro de 1937; 13 de febreiro de 1937; El pueblo gallego, 20 de xaneiro de 1932 ; 22 de decembro de 1933; 13 de xaneiro de 1935; 8 de marzo de 1936.

BEATRIZ e DORA GONZÁLEZ RODRÍGUEZ

Beatriz e Dora eran irmás, naceron en Río de Xaneiro pois eran fillas da emigración. Voltaron a Ourense e residiron en Tosende.

Beatriz naceu o 13 de abril de 1914 e era filla de José González e Avelina Rodríguez. O matrimonio tivo seis fillos chamados Beatriz, Esther, Nelson, Pura, Dora e Victoria. Matriculouse no Instituto de Segunda Ensinanza de Ourense tras ter feito o exame de ingreso o 23 de xuño de 1927. Realizou os cursos de Bacharelato Elemental ata o ano 1930 e o 17 de abril de 1931 solicitou dito título. Pero continou cos estudos e realizou o bacharelato univesitario rematando estes estudos en 1933, expedindo o título en abril dese ano.

Convalidou os estudos para a Normal e fíxose mestra e estivo dando clases en diversos pobos da provincia, en Bande e Xinzo. 

A súa irmá Dora tamén realizou o bacharelato. Naceu o 11 de decembro de 1915 e fixo o exame de ingreso o 23 de xuño de 1927 cando tiña 12 anos. Estivo matriculada ata o curso 1932-1933 pois cursou o bacharelato elemental e o universitario. Acadou moi boas notas con nove sobresalientes. Logo expediu os respectivos títulos e fíxose mestra. Exerceu en Baltar pero faleceu en agosto de 1941 aos 25 anos no Hospital de Conxo.

(La Región, 20 de agosto de 1941, p.2. Galiciana)

(Elaboración propia a partir de diversas fontes)

Vid: Carmen Benso Calvo e Rosa María Cid Galante, Los expedientes de las estudiantes de bachillerato una fuente básica para el estudio del alumnado femenino de los institutos. Ourense como ejemplo (1900-1930); Historia de la educación: Revista interuniversitaria, ISSN 2386-3846, ISSN-e 0212-0267, Nº 26, 2007, págs. 437-470; Rosa María Cid Galante, Muller e educación en Ourense (1900-1930), tese inédita.

SONIA COUSO FERNÁNDEZ

Outra ourensá que contribúe á recuperación da natureza e hábitat rural a través da iniciativa e o emprendemento. É socia fundadora da cooperativa Amarelante que consiste na recuperación de soutos en estado de abandono para a produción de castaña. Tamén é unha aposta de ecofeminismo nunha zona como o Macizo Central Ourensán.

A asociación naceu en 2013 como resposta aos lumes que sufriu Manzaneda e procura que o espazo natural sexa respectado; vén a dicir que cómpre reivindicar o traballo no medio natural e que se leve co maior coidado para a súa sostenibilidade. Ademais na filosofía da cooperación está  recuperar o mundo rural e evitar a despoboación e manter unha relación interxeneracional para aprender dos maiores e poder trasladar ás futuras xeracións os valores naturais.

Mulleres como Sonia, e outras que citamos xa no blog, Celsa, Marta, Eva...encabezan estas iniciativas que dan mostra de que as mulleres entablan unha relación de protección e afectividade co medio.

Vid: Varias autoras, Árbores que non arden, Catroventos, Pontevedra, 2019, p. 184-186)

CLOTILDE VALLE VALLE

Era irmá de Cecilia Valle Valle e tamén naceu en Casaio en 1923. Segundo os artigos 45  e 46 da Lei do 9 de febreiro de 1939 faise saber que, por aparecer indicios de responsabilidade política, se lle incoou expediente de responsabilidade. Así mesmo debían prestar declaración cantas persoas tivesen coñecemento da conduta política e social da inculpada, antes ou despois da iniciación do Movemento Nacional, así como indicar a existencia de bens. Foi xulgada en 1943 no Barco de Valdeorras polo Xuíz Francisco de la Barrera.

Estivo na prisión de Mulleres de Astorga onde a alimentación era escasa e mala o que daba lugar a aparición de enfermidades e debilitamento das reclusas e en, en concreto, Clotilde colleu no cárcere un forte catarro bronquial que foi tratado polo médico da prisión, Doutor Botas, con ampollas broncoquialisterina.

Estaba casada con Lázaro Arias Rodríguez e tiveron un fillo chamado José Luís Arias Valle. Clotilde faleceu no Barco de Valdeorras o 11 de febreiro de 2017 cando tiña 94 anos. 

Vid: BOE U, nº 14, 1943, p. 1547; El Bierzo Digital; Beatriz García Prieto, "La invisibilización de la Prisión de Mujeres de Astorga: desde la dictadura franquista a nuestros días", 

CELIA RODICIO CASAR

Estamos, de  novo, ante unha muller ourensá que realizou estudos superiores nunha época na que as espectativas para as mulleres era a vida doméstica. O feito de querer continuar formándose implicaba unhas aspiracións de ser independente.

Celia naceu en Ourense o 6 de novembro de 1915. Era filla de Celia Casar Olavarrieta procedente dunha familia de militares e de Benito Rodicio notacio en Ourense e tamén  Concellal polo ano 1927. 

A familia compúñana, ademais dos pais,  sete irmáns que se chamaban, Esperanza (Sor Esperanza) da Congregación de Irmás da Caridade, Lourdes, María Teresa, Carmen, María, Dolores e Antonio que era alférez de infantería. Todas as irmás eran estudiadas e desempeñaron diversos cargos na administración e algunha era mestra.

Aos 11 anos, o 18 de xuño de 1926, realizou o exame de ingreso no Instituto Nacional de Segunda  Ensinanza. Posteriormente matriculouse no Bacharelato elemental, ata 1930, acadando seis sobresalientes destacados nas materias de Elementos de Aritmética, Terminoloxía científica, Francés, Elementos de Xeometría e Deberes Cívicos e éticos do Dereito. 

O 30 de marzo expediu o título de Bachiller elemental. Pero Celia continuou estudando o Bacharelato Universitario, que constaba de dous anos máis, polo que estivo inscrita ata 1933. Aquí o expediente é de sobresaliente en todas as materias con Premio na de Xeografía política e económica; Historia da Civilización española; Historia da Literatura, Ética e Rudimentos do Dereito e Historia Natural. Rematados estes estudos fixo o depósito de Título en agosto de 1933.

(Fonte: AIOP, Expedientes Académicos)

En febreiro de 1935 trasladouse a Girona para ocupar o cargo de Auxiliar de Facenda pero a finais de ano voltou á Ourense para ocupar ese posto na Delegación desta cidade. En 1941 foi ascendida no seu posto profesional e nese mesmo ano, en outubro, casou co capitán de infantería José María Aldamiz Echevarría.

No ano 64 consta que estaba traballando en Pontevedra.

Elaboración propia a partir de fontes diversas e tamén vid: Benso Calvo, Carmen e Cid Galante, Rosa M. "Los expedientes de las estudiantes de bachillerato : una fuente básica para el estudio del alumnado femenino de los institutos. Ourense como ejemplo (1900-1930)" Historia de la Educación, 2007, pp. 430-470. 

MARÍA DE LA CONCEPCIÓN ANTA ÁLVAREZ Y COTARELO

Naceu en Ourense. En 1916 concursou a unha praza de auxiliar de Labores para a Normal de Cáceres pero non lle foi concedida.  O 22 de xuño de  1921 foi nomeada mestra auxiliar de Labores da Escola Normal de Mestras de Ourense.

(Fonte: Suplemento a La Escuela moderna. 29 de xuño de 1921,  página 6-7)

(Vid: 

Era moi habitual en eventos humanitarios e xunto coas inspectoras Antonia Ortiz e Aurora Maceda e outras distinguidas as Señoras Muñiz, Ferreiro, Caramés, Ribadeneira, repartía alimentos para os pobres consistente nun quilo de pan e paquetes de arroz, touciño e fabas.

Cando en Ourense se recadaba fondos para o busto de Marcelo Macías, Concepción suscribiuse dando un donativo. Tamén contribuíu á festa dos maios celebrados en 1936. Todo isto di dela ser unha muller que tiña sensibilidade pola cultura galega.

Segundo consta no Boletín Oficial do Estado, Concepción xubilouse o 21 de decembro 1953.

(Elaboración propia a partir de diversas fontes)

Vid: Rosa María Cid Galante, A Escola Normal de Mestras de Ourense (1877-1970)a súa orixe e os seus emprazamentos, Universidade de Vigo, Servizo de Publicacións, 2013; «De Instrucción Pública», El Compostelano, 1 de xullo de 1921, p. 2; «El donativo a los pobres», Heraldo de Galicia, 20 de marzo de 1929, p. 6; «Suscripción para el Busto de Don Marcelo Macías», La Región, 6 de abril de 1934, p. 6; «La fiesta de los maios», La Región, 21 de abril de 1936, p. 4, B.O.E., 27 de maio 1953, p. 3149.

Suplemento a La Escuela moderna. 14 de agosto de 1918, n.º 2.264, página 5; El Compostelano, 1 de xullo de 1921, p. 2)

VICTORIA JUNQUERA ENRÍQUEZ

Naceu en Ourense o 21 de setembro de 1911 e era filla de Julio Junquera. Aos doce anos, o 18 de setembro de 1923, realizou o exame de ingreso para o Instituto Xeral e Técnico de Ourense. Matriculouse durante seis anos de forma oficial. Tras realizar o bacharelato elemental solicitou o 5 de agosto de 1925 unha certificación académica  para o Conservatorio de Música de Madrid e realizou o estudos de música por libre  preparándose co organista da catedral de Ourense, Antonio Jausarás, e acadaría  unhas moi boas cualificacións en piano. En 1926 comezou os estudos de bacharelato universitario, rematándoos en 1929 e nese mesmo ano solicitou unha certificación para a Normal de Ourense.

Comezou a exercer de mestra polas escolas da provincia tras realizar os cusiños de maxisterio. Traballou na escola das Pías, en Maceda, na escola de Atanes en Cualedro...

O 10 de abril de 1934 casou con Miguel Sanz que era Axudante de Obras Públicas e que estaba destinado en Palencia pero Victoria non quixo deixar de dar clases polo que pediu traslado a Palencia e exerceu na escola de Celada de Roblecedo.

Victoria era unha virtuosa pianista e chegou a facer interpretacións públicas no Teatro Losada co gallo de diversas homenaxes que se organizaban. Tamén deixou escrito un libriño titulado "Apuntes Folklóricos" editado en 1930 que é un Manuscrito co Cuestionario xeral do Folklore e que está no fondo da Fundación Vicente Risco. 

(Elaboración propia a partir de diversas fontes)

Vid: Benso Calvo, Carmen e Cid Galante, Rosa María, "Los expedientes de las estudiantes de bachillerato una fuente básica para el estudio del alumnado femenino de los institutos. Ourense como ejemplo (1900-1930)", Revista Historia de la Educación, 26, 2007, pp. 437-470; La Región, 12 de abril de 1934; La Región, 27 de xuño de 1937; El pueblo gallego, 8 de decembro de 1939.

MARÍA LOSADA ESTÉVEZ

Naceu en Petín, Valdeorras. Tiña o título de mestra elemental.Comezou exercendo como interina no ano 1904 e estivo na escola incompleta mixta de Petín e logo na de Quinta de Becerreá. Despois obtivo a súa praza en propiedade no pobo de Seadur, no Larouco, pobo onde se afincou.

Seadur (Larouco)

Comezou a ser alcumada "A Pasionaria", o que dicía dela ser de ideas de esquerda e en agosto de 1936 foi destituída da escola, separada definitivamente  do servizo e baixa no escalafón. Acusárona, xunto con outros docentes, de falta de neutralidade política no desempeño das súas funcións docentes cando: 

"debían de mantenerse en un plan de absoluta imparcialidad y menos inculcar a sus alumnos ideas marxistas llenas de odio y rencor, envenenando así las mentes infantiles; renuevo de la Patria que en vez de ser en un futuro ciudadanos honrados, virtuosos, abnegados, obedientes y disciplinados, amantes del orden público, aseguradores de la paz y fomentadores de todo los intereses morales y materiales depositarios y transmisores de las tradiciones sociales y políticas de nuestra querida España, lazos estos que dan origen al patriotismo verdadero y que hacen a un pueblo próspero y feliz, serían en cambio seres degradados en extremo, impíos, antipatriotas, profesionales del crimen, amantes del terror esbirros revolucionarios al servicio moscovita, enemigos acérrimos de la fuerza, vigor e independencia de nuestra Patria..." (1)

A mestra estaba no punto de mira das autoridades. O Comandante do Posto da Garda Civil de Petín enviou á Comandancia Militar do Barco un informe con data do 12 de agosto de 1936 no que dicía:

...La vecina de Petín, Dª María Losada Estévez, (a) La Pasionaria, Maestra Nacional del pueblo de Seadur, en el Ayuntamiento de Laroco, significada propagandista del Frente Popular ha prestado servicio de enlace con elementos marxistas que se encuentran huidos; entre ellos José Carballo Crespo, Alcalde de dicho Ayuntamiento de Petín, él cual vivía con ella como si se tratase de uno de su familia por ser ahijado de una hermana de dicha Pasionaria y que también vive con ellos...(2).

O Gobernador Civil de Ourense consideraba á Mestra "extremadamente peligrosa para el movimiento militar nacional". Dicía dela que era unha elocuente oradora e propagadora das ideas marxistas: "contrarias a la paz y al sosiego público..." (3). As acusacións contra María Losada ían acrecentándose dicindo que saudaba co puño en alto, que na escola non permitía que as nenas levasen insignias familiares e que recibía unha revista editada en Moscú (detalle que chegou a negar o propio carteiro da zona). Realmente tratábanse de argumentos reiterativos e similares a outros casos de sancións a outras mestras da provincia. As autoridades actuaban movidos pola inquina e iso levábaos a ir redobrando as acusacións para facelas máis gravosas.

O informe redactado polo presidente de Comisión Depuradora confirmou, deste xeito, a decisión da sanción:

Examinado el expediente que esta comisión instruye a la Maestra Nacional, Doña María Losada Estévez, de la escuela de Seadur del Ayuntamiento de Larouco, resulta:

Que fue destituida Gubernativamente en 18 de agosto del pasado año como consecuencia de sus actividades marxistas conocidas de las Autoridades. 

Que requeridos por esta Comisión los preceptivos informes se hace en ellos constar que pertenecía al Frente Popular, según el Alcalde de Larouco y la Guardia Civil, y era comunista, por lo que expresan el padre de familia informante y el Cura Párroco de Seadur, estando concordes los informantes en asegurar hizo propagandas disolventes o favorables al Frente Popular... Según el Alcalde, prohibía a sus alumnas llevar objetos piadosos motejándolas de ignorantes por llevarlos. Que la Guardia Civil la señala como elemento de enlace con huidos como consecuencia del movimiento nacional, dice era conocida por el sobre-nombre de La Pasionaria, sin duda por sus predicaciones análogas a las de la la propagandisa marixta que lleva ese mismo nombre de guerra, y añade estaba establecido en el pisobajo de su casa el Comité de la U.G.T. ondeando en su balcón la bandera socialista... esta Comisión acuerda por unanimidad proponer a V.E. sea separada definitivamente del servicio de Maestra Nacional de la Escuela de Seadur del Ayuntamiento de Laroco, Doña María Losada Estévez. 

V.E. no obstante resolverá lo que mejor proceda. 

Orense 26 de Julio de 1937 (11 Año Triunfal). El Presidente.

 En definitiva os cargos que lle imputaron foron (4):

1º.-Fixo propagandas disolventes e servía como axente de enlace con elementos fuxidos despois do Movemento Nacional.

2º.-Defendía o comunismo e nel inspiraba as súas ensinanzas na escola, prohibindo ás alumnas levar crucifixos e estampas e chamábaas ingnorantes por tales aficións.

3º.-Tiña instalada na planta baixa do seu domicilio o comite da U.X.T. e no seu balcón ondeaba a bandeira socialista. Polas súas campañas públicas en favor do Comunismo chamábaselle "A Pasionaria".

4º.-Estivo suscrita en 1935 a unha revista de Moscú.

5º.-Asistía ás manifestacións públicas co puño levantado.

En decembro de 1939 remitiu unha instancia á Inspección en súplica de que lle abonasen o cincuenta por cento dos seus haberes mentres se resolvía o seu expediente. Isto é unha mostra da situación  precaria na que quedaba sumido o maxisterio sancionado. O 24 de abril de 1940 confírmase a sanción a María Losada e, polo tanto, quedaba apartada definitivamente da ensinanza. No ano 1943 interpuxo un recurso ante a Dirección de Primeira Ensinanza para que lle revisaran o expediente pero foille denegado.

Outro caso máis de persecución ao maxisterio que non foron poucos na provincia de Ourense. Moitas acusacións foron amañadas e falsas pero estes tempos de ditatura, eran de medos, de vinganzas, de sospeitas...e as autoridades actuaron sen miramentos.

(1)"Nota oficiosa del Gobierno Civil de la provincia", Pueblo Gallego, 5 de setembro de 1936, p. 7; (2) AGA, 32-12784-00046-014; (3) AGA, 32-12784-00046-015 (4)AGA, 32-12784-00046-024. 

(Elaboración propia a partir de diversas fontes).

Vid:El Eco de Santiago, 12 de abril de 1904, p. 2; El norte de Galicia  8 de abril de 1907;  Boletín oficial de la provincia de La Coruña, 24 de xaneiro de 1908; Boletín oficial de la provincia de La Coruña, 7 de febreiro de 1908; El Ideal gallego, 1936 agosto 19; La Región, 22 de decembro de 1939, p. 2; La Región, 8 de maio de 1940, p. 4; El Correo gallego,1943 maio 30.