SOR BERNARDA DE NOVOA E SOR MARIANA DE MONTOTO

Seguimos cos procesos inquisitoriais ás mulleres ourensás. Neste caso foron vítimas dúas monxas do Convento de Santa Clara de Allariz, Sor Beranarda e Sor Marina, e o feito aconteceu en 1637. 

Cóntase que convivía no convento unha moza eduanda que era sobriña dunha monxa. Pero que, realmente, non tiña vocación para entrar na Orde relixiosa. A tal moza pensaba que ía vir buscala un mozo para casar con ela. Ningunha sabía de quen podía tratarse, entón, para sabelo, dixéronlle a Sor Bernarda que fixera a Oración de San Pedro. Dita oración consistía en poñer un barreño de auga no que unha monxa tiña que meter o pé espido dentro cunha cadea e tiña que dicir "Revela óculos meus". Mentres tanto outra monxa debía andar arredor dicindo "Abíncula Sancti Petri" e outra debía ter na man unha vela prendida. Pois Sor Bernarda foi a que meteu o pé no barreño e Sor Mariana andou darredor. Estiveron así toda unha noite ata que distinguiron unha cara branca na auga e bruído de tambores. 

Pasados uns meses veu de A Coruña un alférez e sacou á sobriña da monxa e casou con ela.

Berarda e Mariana comezaron a ansiar a vida de casadas máis que de relixiosas e solicitaron axuda das meigas. As dúas monxas foron apresadas e conducidas a Santiago. Non chegaron a entrar no cárcere senón que as retiveron no Convento de Santa Clara de Santiago. Pero para non deixar quedar mal ao Convento de Santa Clara de Allariz, fundado pola raíña, fixeron como que as castigaban pero logo remitíronas, de novo, a Allariz e como penitencia tiveron que gardar xaxún durante seis venres e ese mesmo día se lles dese unha disciplina.

Vid: Bernardo Barreiro, Inquisición de Galicia y el famoso libro de San Cipriano, Madrid, Arealona, 1973, pp. 201-206.

MARÍA DO CARMO HENRÍQUEZ SALIDO

Naceu en Mugardos, A Coruña, o 5 de febreiro de 1944 pero, como xa temos comentado noutras ocasións, incluímos a mulleres que tiveron un importante periplo na nosa provincia e, como non podía ser doutro xeito, María do Carmo Enríquez Salido exerceu e formou durante décadas a milleiros de mozos e mozas ourensás.

É catedrática de Filoloxía Española da Universidade de Vigo desde decembro de 1993. Acadou o título de bacharelato no Instituto de Pontevedra e, posteriormente, matriculouse na Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Santiago onde se Licenciou en Filoloxía Románica coa cualificación de sobresaliente. Tras disto realizou o curso de Doutoramento  e a súa Tese versou sobre a fala de O Grove. Presentou a súa Tese na Facultade de Filosofía e Letras de Santiago sendo valorada con Sobresaliente Cum Laude.

(Foto: La Opinión A Coruña)

(Fonte: "Tesis Doctoral", El Pueblo Gallego, 28 de outubro de 1971, p. 16. Galiciana)

A partir de 1966 estivo de profesora adxunta provisional na Facultade de Santiago e tamén en varios Institutos de Ensinanza Media, por exemplo, en 1971 veu destinada ao Instituto Maculino dde Ourense, e en  Escolas Universitarias, como a de Ourense. Obstentou diversos cargos directivos e de xefatura de Departamento. Un dos máis destacados foi o de ser Xefa do Departamento de Formación do Profesorado do ICE (Instituto de Ciencias da Educación) da Universidade de Santiago. Dito Instituto estaba centrado na formación do profesorado para que coñecese técnicas e métodos modernos de ensinanza.

(Fonte: "Toma de Posesión", El Pueblo Gallego, 6 de novembro de 1971, p. 17. Galiciana).

(Fonte: La Región, 9 de xaneiro de 1971, p. 5. Galiciana)

No ano 1972, co gallo da apertura do curso escolar, impartiu no paraninfo do instituto unha conferencia titulada "Gallego y Castellano en Galicia". Desde logo sería unha asidua en dar Conferencias por Galicia sobre o galego, léxico,orixe, evolución.

A partir de 1980 vai impartir a materia de Lengua e Literatura Española na Escola Universitaria de Formación do Profesorado de E.X.B.

Muller de incansable traballo e de grande intelectualidade ten no seu haber numerosos traballos de investigación sobre a lingüística, a lingua galega, lexicografía...entre os que destacamos:

• Proxecto de investigación: Educación Rural en Galicia. Experta española principal en el campo del bilingüismo. Programa de Cooperación entre a Universidad de Santiago de Compostela e as Universidades Americanas de Wisconsin y Stanford.
• Proxecto de investigación: Interferencias na dirección Castelán-Galego en Galicia.
• Proxecto de investigación: Procesos da Formación das palabras na linguaxe xurídica.
• Proxecto “Base de dados das obras gramaticais e lexicográficas portuguesas e participadas pela língua portuguesa nos séculos XVI ao século XIX”.
• La Represión económica durante o franquismo. Galicia. (1936-1945).

É Membro da COMISSÃO CIENTÍFICA EXTERNA DE ACOMPANHAMENTO (ADVISOR) DA UTAD (Universidade de Tras-os-Montes e Alto Douro- Portugal).

Ademais de todo isto dirixiou numerosas Teses de Doutoramento tanto da Universidade de Vigo como de Madrid e estivo presente en numerosos Seminarios de Estudos.

Foi pioneira na defensa da lingua galega, unha muller que sempre lle outorgou ao noso idioma a categoría que se merece. Defendeu a lingua galega-portuguesa pois sempre as considerou xunguidas. En 1979 participou na publicación dun libro para a ensinanza do galego nos niveis de Preescolar, primeiro e segundo de Básica. Pódese considerar o primeiro texto educativo íntegro para ensinar e aprender a lingua galega nas escolas. O libro pertencía á Colección Estudios y Experiencas Educativas. Constaba dunha primeira parte escrita totalmente en galego e sinalábanse os obxectivos do curso para desenvolver a capacidade para comprender e empregar a lingua galega. Estudábanse tamén as estrututas do idioma: directivas metodolóxicas, como planteamento previo á ensinanza. Por suposto, contina interesantes actividades e textos literarios elementais. No grupo de traballo estaban, ademais de María do Carmo, Joaquina Gallego Jorreto, Manuela Garrido Martínez e Antonio Marban.

Casou con José Domingo Posada González, Enólogo e empresario, que comezou a desenvolver a súa carreira vencellado ao grupo empresarial alimentario do que xa era socio o seu pai, Cuevas y Cía SA. e foi  impulsor do produto delicatessem Marron Glasé que comezou a ser comercializado a partir de 1989. O matrimonio tivo un fillo, José, economísta, que tras dedicarlle moitos anos á empresa familiar, actualmente exerce como profesor de Matemáticas.

María do Carmo exerceu como profesora incansable e como defensora dun galego auténtico ata que xubilou da docencia pero non da súa paixón pola investigación, ampliando cada vez máis o número de publicacións e, ademais, segue a colaborar na prensa con artigos que abordan temáticas varias sobre a lingua. É unha destacada voceira histórica do reintegracionismo ou lusismo, postura que defende que a lingua galega non se pode separar da portuguesa.

(Elaboración propia a partir de diversas fontes).

Vid: http://galegos.galiciadigital.com/es/maria-do-carmo-henriquez-salido; "Un libro didáctico de Lengua Gallega", El Pueblo Gallego, 12 de abril de 1979, p. 15; Foto: La Región, 9 de xaneiro de 1971, p. 5; https://gl.wikipedia.org/wiki/Mar%C3%ADa_do_Carmo_Henr%C3%ADquez_Salido

MERCEDES E ROSA DO CAMPO DE LA FUENTE. MESTRAS E COMPROMETIDAS CO GALEGUISMO

(Fotografías particulares da familia Peiró do Campo. Prohibida copia)

Desde 1995, cando eu comecei a investigar ás mulleres ourensás e, a través da publicación de Noa Ríos Bergantinhos de 2001, coñecín a existencia de Mercedes e Rosa, dúas ourensás que estiveron moi vinculadas co galeguismo aló polo ano 1933, converteuse nunha, se mo permiten, obsesión chegar a saber quen foran estas pioneiras xa que provocaran en min unha grande admiración. 

Mercedes e Rosa non resultan ser descoñecidas na historia de Galicia pois son mencionadas con recorrencia nas publicacións sobre as mulleres vinculadas ao movemento galeguista; tamén en numerosas páxinas web que recompilan a galegas representativas en diferentes campos e, por suposto, en estudos de carácter máis local circunscritos a Ourense xa que as dúas eran naturais desta cidade. Todas estas referencias salientan a súa condición de ourensás pioneiras no compromiso con Galicia, evidenciado nos discursos e escritos que se publicaron en A Nosa Terra entre 1933 e 1936 e no liderado do Grupo de mulleres galeguistas de Ourense. Pero seguía a ser unha incógnita todo o referido á vida familiar e á traxectoria profesional das irmás do Campo.

Mercedes do Campo de la Fuente foi a Secretaria do inédito Grupo Feminino do Partido Galeguista de Ourense que se formou en 1933 converténdose nun referente para que outras mulleres galegas se sumaran na defensa da lingua e da cultura galega. Estamos ante unha muller, unha mestra, que tivo unha intensa proxección pública e unha participación salientable nos eventos e Asembleas do Partido Galeguista onde chegou a pronunciar uns discursos intensos e de fondas convicións sobre o devir da Terra que suscitaron emocionados aplausos e grandes aclamacións por parte do auditorio. Seguindo os seus pasos e o seu exemplo camiñaba a súa irmá Rosa que participou así mesmo neste inédito agrupamento galeguista de mulleres ourensás para logo dar un paso valente emprendendo e dirixindo o Grupo Feminino das Mocidades Galeguistas de Ourense.

O libro que acabo de publicar que se titula "Mercedes e Rosa do Campo de la Fuente. Mestras e comprometidas co galeguismo" editado pola Deputación de Ourense, vén a completar de xeito inédito a lagoa que existía sobre a vida de Mercedes e Rosa do Campo de la Fuente ata conseguir concretar as súas identidades e confirmar que, en efecto, eran irmás (pois o apelido do Campo é moi corrente en Ourense). Este traballo implicou anos de investigación explorando en rexistros, arquivos, hemerotecas, bibliotecas, visitas, entrevistas, consultas a diferentes organismos... que, aínda que os avances eran moi lentos, foron dando pouco a pouco os seus froitos achegando datos que, se nun principio eran desganduxados como pezas dun crebacabezas, logo foron encaixando ata lograr construír as súas biografías, sendo este aspecto o máis singular deste libro que non deixará indiferentes aos lectores.

Sen dúbida, en toda esta xeira o logro máis importante e decisivo foi dar cos descendentes da familia do Campo de la Fuente. No encontro que tiven coas fillas e co fillo de Rosa narráronme as lembranzas da súa nai e da súa tía e grazas a estas testemuñas disipáronse todas as dúbidas e lagoas que eu tiña sobre as nosas protagonistas, permitindo que a historia fose adquirindo unha maior verosimilitude e garantindo que a investigación ía por bo camiño.

(Encontro coa familia. Non se permite copia. Propiedade particular)

(E Luís Peiró estivo tamén con nós, nos nosos corazóns, e compartiu risas e ledicias. 

Foto cedida pola súa filla Eva Peiró, neta de Rosa do Campo. Agradézolle, de corazón, este xesto de achegarme esta fotografía pois Luís, aínda que xa non está presente entre nós, formou parte desta marabillosa historia. Non se permite copia.)

Foi un labor arduo dar con algún descendente das irmás do Campo. Partía do coñecemento de que Rosa finara en Vigo e Mercedes en Tui e que unha parte da familia estaba en Cuba polo que pensei que ía ser imposible localizar a algún familiar. Pero quixo o destino que revisara detidamente a biografía que reconstruíra de Rosa e, como pescudara que casara cun valenciano de apelido Peiró, comecei unha intensa busca polos apelidos dos fillos, Peiró de la Fuente. Fun a rexistros, preguntei a persoas que talvez tiñan algún coñecemento sobre esta familia … ata que, finalmente, polo faceboock logrei dar co fillo de Rosa, Manuel Peiró do Campo, que reside en Toledo. Púxenme en contacto con el por medio do messenger, realmente sen moita esperanza de haber acertado, ata que, afortunadamente, obtiven a resposta de Manuel. Confesoume que estaba emocionado e sorprendido pola mensaxe que lle enviara acerca da investigación que estaba realizando sobre as galeguistas ourensás e, sen dubidalo, díxome que toda a familia estaría encantada de poder axudarme a reconstruír a historia da súa nai Rosa e a súa tía Mercedes. Os irmáns viven en diferentes partes de España, Manuel en Toledo, Teresa en Guadalaxara e Corona e Fernanda en Meis pero como nos veráns adoitan xuntarse todos en Galicia quedamos en vernos e coñecernos. Chegado o día toda a familia recibiume e acolleume con moito agarimo e, de seguida, puxémonos a falar embargados pola emoción, e entre todos fomos reconstruíndo a vida destas mulleres pioneiras. Teño que dicir que foi un dos días máis apaixonantes na miña traxectoria investigadora pois estaba a falar cos descendentes de Mercedes e Rosa das que levaba anos pescudando e polas que sentía unha enorme admiración. Estou moi agradecida a toda a familia pola súa axuda, por toda a información que me proporcionaron e polas fotografías que me facilitaron, todos eles conseguiron que as emocións e sentimentos me embargaran na redacción deste libro que quere ser unha homenaxe á súa familia e a todas as mulleres galeguistas.

Como digo no remate do libro, nesta pequena obra, a autora quere quedar velada pois a súa pretensión é que estas dúas mulleres queden na nosa memoria, na memoria do noso Ourense.

PURIFICACIÓN PAVÓN MONTES

Naceu en Cudeiro o 24 de decembro de 1910 e era filla de Baldomero Pavón, un rico propietario do lugar. Traballou coa súa tía, Rafaela Rodríguez Placer no Colexio Nacional de Cegos en Madrid, levando a cabo unha serie de métodos innovadores para a ensinanza do Braille.

Consultado o seu expediente académico no Instituto de Ourense este indícanos que Purificación fixo o exame de ingreso o 5 de xuño de 1924, cando tiña 14 anos. Tras superar esta proba matriculouse por libre nos cursos de bacharelato. O primeiro curso realizouno no 1923-24 e finalizou os estudos no curso 1926-27. Destacou nas materias de Lingua Castelá, Latín, Aritmética, Xeografía especial de España, Xeometría, Preceptiva literaria e Francés. O día 20 de xaneiro de 1928 fixo a expedición do Título de Bacharelato e en marzo dese mesmo ano solicitou unha certificación para a Escona Normal de Ourense.

Tras sacar o título de Mestra comezou a exercer en diversas escolas da provincia como na mixta de Alixo, no Barco de Valdeorras. Casou en Cudeiro, na Igrexa de San Pedro, o 27 de decembro de 1930 co avogado de Madrid, Quintiano Negro Monjardín, quen, por certo, sería apresado polos "rojos" durante a guerra civil.  O banquete da voda celebrouse no Hotel Roma da capital.

Tras este periplo polas escolas de Ourense, trasladouse a Madrid e comezou a traballar coa súa tía Rafaela Rodríguez Placer no Colexio Nacional de Cegos. Foi profesora e secretaria do centro. Debeu ser, como a súa tía, unha muller comprometida co traballo. Dicían dela nunha reportaxe do ABC escrito por José de las Casas Pérez que era unha muller que destacaba pola constancia e bondade que "derrochaba" nas súas tarefas. 

O 21 de xullo de 1967 o Director Xeral, José de Diego López asinou unha Resolución da Dirección Xeral de Beneficencia e Obras Sociais pola que se facía público terlle concedido o ingreso na Orde Civil de Beneficencia a Purificación Pavón coa categoría de Cruz de primeira clase e distintivo branco. De tal xeito, que de conformidade co disposto no RD. do 29 de xullo de 1910 e o Decreto do 26 de abril de 1940 e en atención aos méritos de Purificación, Profesora de Ensinanzas Primarias Fundamentais da Organización Nacional de Cegos de España no Colexio "Inmaculada Concepción", de Madrid, o Ministro da Gobernación concedeulle o ingreso na Orde Civil de Beneficencia.

O testimonio que deixou José Vallejo Gómez e que recolleu a prensa da época "Baleares" do 26 de mayo de 1965  reflicte o bo facer de Purificación. José Vallejo tivera de neno meninxite e iso provocoulle a ceguera,a xordeira e a perda da fala. Os seus pais xa pensaban que o seu fillo estaría condeado á desgraza pero, non foi así xa que ingresou aos seis anos no Colexio da O.N.C.E e puido aprender a comunicarse. Lembraba con agarimo as clases de Purificación pois encargouse ela de perfeccionar os estudos iniciais empregando diversos sistemas. Un deles o de mudos, de Ponce de León no que cada postura da man de quen "fala" sobre a do que "escoita" representa unha letra; tamén o mímico e o Braille. José dicía que para ensinarlle a falar coa boca, escribíalle a letra e a lía tactando e logo pronunciábaa oralmente sempre cos dedos na gorxa do profesor para observar as vibracións das cordas bucais e podelas repetir idénticamente. Foi un traballo duro e constante pero conseguiu que José, de maior, puidera desempeñar un traballo e se valese por si mesmo conseguindo un traballo de encuadernador de libros en Braille.

Purificación faleceu en Madrid aos 88 años.

Así que, dúas ourensás, Rafaela e Purificación, foron pioneiras na ensinanza de cegos e xordos e contribuíron á súa integración total na sociedade.

(Elaboración propia a partir de diversas fuentes).

Vid: "Una boda", La Zarpa, 28 de decembro de 1930, p. 12; El Correo Gallego, 31 de outubro de 1939, p. 4; F.Grande Seara, "De lo mucho que la Organización Nacional de Ciegos debe a una familia orensana", La Región, 30 de abril de 1961, p. 11; "La Meninguitis le privó de tres sentidos", Balerares, 26 de maio de 1965, p. 24; BOE, nº 182, 1 de agosto 1967.

ESPERANZA MARTÍN BORRAJO

Esperanza Martín Borrajo naceu en Xunqueira de Ambía o 24 decembro de 1927. Foi unha pioneira do movemento veciñal en Ourense e unha muller que loitou polos máis desfavorecidos.

Saíu aos nove anos de Xunqueira e residiu en diferentes lugares. Vivíu os horrores da guerra, da que dixo sempre que quería esquecerse. Tamén estudou no Instituto Provincial, pois quería ser mestra, pero non rematou o bacharelato. Ao fin, chegados os anos sesenta do século pasado foi residir ao barrio de Covadonga e alí comezou a traballar coas mulleres e veciñas incentivando actividades para a súa formación e ocupación. Por tal motivo, en 1975 nomeárona Presidenta da Asociación de Mulleres Rurais Xesta de Covadonga, un cargo que, dado o seu carisma e traballo constante, aínda mantén na actualidade.

Todo o seu periplo veciñal comezou cando a ela lle concederon unha vivenda social e veu de Madrid a Ourense. De cando chegou ao barrio dixo: “Lloré mucho, porque yo venía de un ambiente de comodidades porque mi familia tenía posibilidades económicas”[1]. Sen dúbida impactoulle o abandono do lugar: “Recuerdo que cuando llegué no había local, había tres edificios construídos sobre tierras movedizas, dos se derrumbaron. Fueron comienzos duros”[2]. Comezan as primeiras dificultades e problemas cando o representante municipal quería cobrar aos veciños as bombillas públicas que non se instalaran. A situación causou bastante malestar entre os veciños, encabezados por Esperanza, que se encamiñaron ao Concello para falar co Alcalde Riestra París. Ese primeiro encontro deu lugar a que o propio alcalde manifestara que Esperanza debía ser a primeira Pedánea designada polo Concello; os veciños tomaron a palabra e non o dubidaron e, en efecto, Esperanza converteuse en pedánea.

En 1977, foi nomeada Alcaldesa Pedánea dos barrios de Covadonga, Eirás, Montarín e Guizamonde. Nestes primeiros anos da democracia e cando aínda era difícil que os veciños e veciñas se organizasen polo ben dos seus barrios, Esperanza, co seu “bo facer” e porque consideraba que na base da democracia estaba a participación cidadá, comezou a exercer un labor intenso cuns obxectivos claros e principais como era mellorar as infraestruturas e servizos dos barrios e axudar aos veciños e veciñas que tiñan menos recursos.

O cargo compaxinábao coa súa vida familiar. Ela estaba casada e tiña dous fillos e debía coidar do seu home que estaba delicado de saúde. Finalmente enviuvou aos trinta e catro anos pero traballou arreo para sacar á familia adiante. Esperanza traballaba na casa facendo tarefas de encargo como bordadora e tecedora para tendas como a de Primor de Ourense. Mais ela estaba acostumada a loitar na vida e por iso soubo levar sobre os seus ombreiros o cargo que lle designou a veciñanza e comezou a traballar sen descanso polo que ela cría e consideraba xusto. Un labor duro, intenso e de vocación e totalmente altruísta.

Esperanza comezou a ser unha persoa de referencia para o barrio pois estaba presente alí onde era preciso e porque procuraba buscar solucións a todas as demandas que se propuñan. Cando desapareceu a figura de “pedáneos” as xentes consideraron que ela tiña que seguir á cabeza da veciñanza e, por tal motivo, nomeárona Presidenta da Asociación de Veciños de Covadonga e nesta misión continuou dignificando o barrio que, en tempos, era marxinal. Dicía ela: “Llegué a un barrio sin luz, sin agua corriente, si aceras”. “Me dio mucha pena no había agua corriente ni alcantarillado. Tampoco luz en la calle. Eran tantas las necesidades”[3]

A vida de Esperanza centrouse en proporcionar ao barrio de Covadonga a categoría que se merecía e convertelo no que é agora, un barrio bonito. Durante corenta e dous anos a nosa líder veciñal conseguiu numerosos servizos para que o barrio contase con parques, talleres para os veciños e veciñas, colexios e unhas boas rúas. Esperanza, como ela dicía: “Nunca fuí pedir nada para mí, siempre fue para Covadonga”[4] . O barrio sempre tivo unha connotación negativa, era o barrio onde se concentraban as casas sociais e foi un lugar onde se congregou xente procedente de diferentes lugares, étnicas e culturas o que deu lugar a unha falta de integración. Esperanza conseguiu minimizar os problemas e humanizar o barrio buscando sempre que a xente se sentise orgullosa del. No local da asociación organizaba charlas de médicos e avogados para os veciños, organizaba obradoiros de manualidades e clases para adultos para ensinarlles a ler e a escribir, algo do que sentía moi orgullosa xa que ela o vía como unha grande necesidade. Chegou a crear, incluso, un club de loita grecorromana que deu dous campións e recibiría varios premios[5].

Foron corenta e dous anos dedicada ao traballo veciñal e tivo que tratar con catorce alcaldes de diferente ideoloxía pero sempre foi respectada por todos. Pero como ela di, se volvera a nacer, volvería facer o que fixo: “El título que tengo de alcaldesa del barrio de Covadonga irá conmigo hasta la muerte”[6]

Esperanza non foi só a dirixente veciñal máis veterana da cidade, tamén foi unha veterana no altruísmo e no traballo para os demais procurando unha vida máis xusta. Está claro que a felicidade de Esperanza viña por ver feliz á xente. Ela dixo “ver el cariño de tanta gente es el mejor regalo”, sen dúbida para ela era o título máis honroso.

Faleceu en Ourense o 9 de agosto de 2022 aos 95 anos e voces de diferentes cores amosaron o seu pesar pola perda desta muller loitadora.

(Elaboración propia a partir de diversas fontes)
[1] Antonio Nepereira, la Voz de Galicia, https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/2008/04/19/titulo-alcaldesa-barrio-covadonga-ira-conmigo-muerte/0003_6745733.htm consultado o 26 de marzo de 2020; [2] “La lideresa vecinal más veterana busca relevo”, https://www.laregion.es/articulo/ourense/lideresa-vecinal-mas-veterana-busca-relevo/20170715085020723681.html consultado o 26 de marzo 2020; [3] Idem; [4] M.J.Álvarez, “Esperanza Marín Borrajo. Fui la primera alcaldesa pedánea de España”, https://www.farodevigo.es/portada-ourense/2019/03/08/esperanza-martin-borrajo-primera-alcaldesa/2064889.html consultado o 26 de marzo de 2020; [5] “La lideresa vecinal más veterana busca relevo” , La Región, https://www.laregion.es/articulo/ourense/lideresa-vecinal-mas-veterana-busca-relevo/20170715085020723681.html consultado o día 26 de marzo de 2020; [6] Antonio Nespereira, La Voz de Galicia, https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/2008/04/19/titulo-alcaldesa-barrio-covadonga-ira-conmigo-muerte/0003_6745733.htm consultado o 26 de marzo de 2020.

AS MULLERES DO BELÉN DE BALTAR

 

Unha pode quedar observando o Belén do escultor Baltar horas e horas pois é unha inmersión ás raíces galegas, aos tempos dun Ourense xa remoto. En efecto, os tempos cambiaron pero revisando estas escenas séntese a nostalxia do noso pasado. Alí están as mulleres na fonte, as mulleres na horta, as mulleres na casa, as mulleres leiteiras, as mulleres castañeiras, as mulleres lavando...son as ourensás que nos precederon. Mulleres traballadoras que nos foron erguendo.

As súas facianas redondas, de ollos vivos, de bocas abertas e grosos beizos, miran ao ceo, quen sabe se procurando un futuro que xa é presente para nós. 

Fitemos tamén as mulleres de agora esa vista no futuro, na procura dunha maior convivencia e igualdade, para que sexa un pronto presente para a nosa descendencia.

Bon Nadal 

Felices Festas 

(Fonte: Vida gallega , xuño de 1911, p. 30. Galiciana)

ÁNGELES BARBOSA RODRÍGUEZ

Ángeles Barbosa era natural de Ourense e naceu en 1879. Era filla de Enrique Barbosa e Tomasa Rodríguez Rodríguez, falecida o 10 de outubro de 1910. O matrimonio tiña tres fillos que eran Ángeles, Francisco e Evaristo. Ángeles residiu sempre en Ourense pero os seus irmáns marcharon a México e na cidade de Calpulalpan abriron un comercio chamado "La Puerta del Sol".

Obtivo o título de Mestra Nacional en 1895. En 1899 foi destinada á escola de Vilariño. En 1901 casou co comerciante Antonio Quintana Peláez, natural de Zamora e socio da casa Bobillo. Rexentaba o comercio que se situaba na Praza Isabel a Católica fronte ao Padre Feijóo. En 1927 aconteceu que Antonio Quintana caeu do alto da canteira de Montjuich e non se soubo se foi accidente ou suicidio. 

Ángeles deixou de exercer o maxisterio por un período superior a cinco anos e en 1925 solicitou de novo a súa reincorporación. Non sabemos se houbo unha sanción para que deixara de exercer pois en numerosos escritos aparece que en 1926 foi indultada.

(Fonte: Expediente de Ángeles Barbosa, Arquivo da Universidade de Vigo)

Segundo o expediente académico consultado consta unha acta de exame na que se di:

En cumplimiento del artículo 80 del Estatuto de 18 de mayo de 1923 se ha verificado ante el Tribunal que suscribe el examen de aptitud determinado para el reingreso en el Magisterio primario de la maestra que fue de Villarino (Orense) Diña María de los Ángeles Barbosa Rodríguez, habiendo obtenido la calificación de Aprobado. Orense 30 de junio de 1925. 

A acta está asinada pola Axudante encargada de Pedagoxía Pilar Guerrero, a Directora da Normal, Leonor L. Pardo e pola Inspectora Xefe, Antonia Ortiz.

En 1933 estaba destinada na escola de Moreiras e ao ano seguinte foi á de Celanova. O 4 de agosto de 1936 apareceu nas listas de "Destitución y cese de los maestros marxistas" que saíron publicadas na prensa local. Era a nómina dos docentes que estaban afiliados á A.T.E.O. e Ángeles era unha delas. Foi trasladada por sanción á escola de A Veiga, supuña pois, un desterro. Dito traslado forzoso era por dous anos coa inhabilitación para exercer cargos directivos e de confianza nas Institucións Culturais. 

Faleceu en abril de 1963 cando tiña 84 anos.

(Elaboración propia a partir de diversas fontes, Vid: La Gaceta de Madrid, 8 de agosto de 1885, p. 2; El Magisterio Gallego, 5 de xaneiro de 1899; El Miño, 26 de febreiro de 1899, p. 2; El Ancora, 25 de outubro de 1901, p. 2-3; La Región, 11 de outubro de 1910, p. 5; La Región, 30 de abril de 1927, p. 4; La Zarpa, 4 de agosto de 1936, p. 5; La Región, 8 de agosto de 1940, 2; La Región, El Pueblo Gallego, 30 de abril de 1963, p. 17).

LUCÍA DO MATO

Xa consta no blog unha das vítimas da Inquisición como foi Constanza do Pazo. Na entrada de Constanza do Pazo dicía que a superstición e maledicencia facía concebir ás mulleres feiticeiras e meigas. Pois ben, en Ourense non foi Constanza a única acusada de tal condición, senón que xunto a ela aparece Lucía Mato. 

En efecto, a consideración das mulleres como seres débiles e dependentes facía que fosen (e sexan aínda agora) constantemente fiscalizadas ao esixírselles unha vida impoluta e moral. 

É ben certo que a época da Inquisición en España deu lugar á opresión das mulleres. Nuns tempos nos que relixión exercía un control exhaustivo sobre a moral aproveitou a ocasión para atemorizar ás mulleres por se tiñan a ocurrencia de pervertir o orden natural establecido. Non tivo en reparo en considerar meigas a todas aquelas que ousasen saírse da norma. Aquelas que tiñan estudos, as que eran decididas, fortes e autónomas xa podían facilmente considerárselles meigas e heréticas.

No libro de Bernardo Barreiro titulado Brujos y astrólogos de la Inquisición de Galicia publicado en 1885 pola Voz de Galicia e reeditado en 2012 pola editorial Maxtol de Valladolid recolle o caso acontecido en 1602 de Lucía Mato de Santa María de Vilanova de Ourense e di así literalmente:

Lucía do Mato era vecina de Santa María de Villanueva; y hallándose el inquisidor en la de Allariz, después de publicados los edictos, concurrieron varios delatores acusándola de hechichera. Dijo uno de ellos, y quedaron contestes los demás, de que habiéndola llamado a curar un enfermo, a quien, sin duda, causara la muerte, pidió un barreño, echó agua; y con gotas de cera bendita y ramos de oliva, la removía, pronunciando entre dientes oraciones incomprensibles. 

Hizo un agujero en el umbral de la puerta del aposento donde dormía el enfermo, y echando tres gotas de la misma cera bendita dentro del dicho agujero tapólo con las ramas de oliva; y con esto dijo, dando por terminada su curación, que allí dejaba encerradas las malas brujas y no hubiese miedo alguno que volviesen a hacer daño al pobre enfermo, el cual falleció, como casi todos los de las aldeas fallecen todavía, sin asistencia facultativa, y apresurados, cada vez más, por las imprudencias y malos consejos de estos curanderos...(1).

 A Inquisicición, un tribunal férreo e inxusto, actuou implacable contra as mulleres e entre elas algunhas das nosas mulleres ourensas.

(1) Bernardo Barreiro titulado Brujos y astrólogos de la Inquisición de Galicia, Madrid, Arealonga, 1973, pp.109.

DELIA CALVO MORAZA

Era a irmá de Blanca Calvo Moraza, a directora da Escola Obreira de adultas. Delia foi a cofundadora de dita Institución. Os pais eran Juan Calvo e Protasia Moraza Berroeta que rexentaban un comercio na Praza Maior, 22. A nai formaría parte da Xunta Local de Primeira Instrución na cidade, falecería o 6 de marzo de 1940 aos 90 anos de idade.

Eran catro irmás: Blanca, Carmen, Delia e Estrella e un irmán chamado Juan Alejandro. As mozas  participaron na súa xuventude das festividades da cidade como a Batalla de Flores.

Delia casou en setembro de 1909 con Agustín Carballo Rey que era secretario da cámara de comercio e ocupou algún tempo o cargo de Tenente Alcade do Concello de Ourense. Faleceu en setembro de 1924 en Santiago, a onde acudira para o tratamento da súa enfermidade.

Seguindo a tradición da súa irmá maior, tamén fixo maxisterio converténsose en mestra e despois do falecemento da súa irmá Blanca, pasou a ser a Presidenta da Escola Obreira de Ourense, compaxinando esta faceta coa de Ministra da V.O.T, cargo polo que era invitada a dar charlas e conferencias  que se impartían por medio da Radio-Ser. 

Como a súa irmá Blanca, Delia era unha muller firmemente devota e tradicional pero non por iso desmerece para nada o labor que fixo pola cultura das mulleres ourensáns. Publicou con frecuencia artigos de temática relixios na prensa local como o publicando o 7 de abril de 1940 en La Región titulado Las Siervas de María realzando o seu labor de axuda aos máis necesitados. Diversos artigos de temática bíblica como o publicado sobre Cristo en Emaús en La Región 8 de abril de 1942 e o publicado o 21 de xuño de 1952, pouco antes de morrer, no que falaba da familia e do Sagrado Corazón. Pero hai un que sobresae entre todos, e é o escrito que titulou "María Magdalena por el camino del dolor", publicado en La Región o 18 de abril de 1943 no que fai unha defensa da figura de Magdalena como muller que soubo seguir a Cristo. Di dela que amou a Cristo, que o seguiu  e que chorou por el no sepulcro. Dálle humanidade e, en certa medida, deféndea da controversia que sempre tivo esta figura. Outórgalle o rango de estar sentada no trono "desde onde reina e exerce o seu maxisterio".

Froito desa vocación relixiosa, no ano 1951 a Escola Obreira foi rexentada pola Sección Feminina da Xuventude Antoniana pois Delia Calvo expuxera a conveniencia de colocar a Escola baixo a protección dunha asociación franciscana. A maioría do profesorado pertencería, a partir de entón, á Asociación Franciscana. 

Faleceu en Ourense en xullo de 1952. Numerosas alumnas da Escola Obreira sentiron a perda da súa mestra destacando dela que fora a digna sucesora da súa irmá Blanca e que levara con tesón a obra de manter viva a Escola para que as mulleres adultas puideran ter a oportunidade de aprender.

(Fonte: La Región, 6 de xullo de 1952, p. 3. Galiciana).

(Elaboración propia a partir de: El Correo de Galicia, 14 de setembro de 1909; p2; El Correo gallego, 26 de febreiro de 1947, p. 2; Galicia : diario de Vigo, 30 setembro 1924; "Ha muerto la Señorita Delia", La Región, 11 de xullo de 1952, p. 2,

OURENSÁS NA RESIDENCIA DE SEÑORITAS DE MADRID DIRIXIDA POR MARÍA DE MAEZTU

Foron trinta e tres as mulleres galegas pensionadas na Residencia de Señoritas de Madrid, entre as cales están sete ourensás, todas elas recollidas neste blog  As Nosas Mulleres Ourensás. Foron mulleres que ansiaban ampliar os seus horizontes e grazas a esta institución lograron os seus propósitos. 

A Residencia de Señoritas de Madrid fundouse en 1915, institución de grande prestixio cuxa ilustre directora e fundadora foi María de Maeztu. Dito centro estivo funcionando ata 1936. Grazas a ela moitas mulleres cumpriron o seu soño de realizar estudos universitarios. Foi un fito inédito pois, deste xeito, todas as mulleres de calquera parte do Estado podían, non só pensionarse na Residencia, senón disfrutar de todas as actividades que esta lles ofrecía. Segundo recolle a prensa da época, en 1927, chegou a ter mil mulleres pensionadas.

(Fonte: Diario de la Marina, 12 de xaneiro de 1930, p. 1)

Este Centro era un organismo oficial que dependía da Xunta para a Ampliación de Estudos. Naceu como o empeño de María de Maeztu en axudar ás mozas para que puidesen realizar os estudos superiores en Madrid.  Dita residencia tivo unha notable sona en España e no estranxeiro. O centro constaba nos seus inicios dun hotel, pero ditas instalacións foron agrandándose debido a que cada ano había maior concorrencia de mulleres. Comezaron no primeiro ano con 30 pero, segundo a prensa do momento, en 1927 ascendía a preto de mil mulleres as que pasaran pola Residencia. 

En 1935 comprendía doce hoteis rodeados de xardíns, nas rúas Fortuny, Rafael Calvo, Martínez Campos e Miguel Ángel. As instalacións reunían as condicións idóneas para poder pensionar a trescentas alumnas. Estaba equipada de mobiliario sobrio e austeiro pero brindaba ás estudantes un fogar no que poder estudar comodamente. Alí estaba organizada toda a vida das estudantes pois, ademais dos cursos que se impartían para profundar nos estudos universitarios que as alumnas cursaban nas súas respectivas facultades, programábanse cursos de idiomas, conferencias, visitas a exposicións, etc...Normalmente, a organización de eventos estaba ao cargo dunha Asociación de Alumnas. 

O ambiente era distendido e certamente moi democrático pois cada curso escollíase por votación a unha Xunta Directiva que administraba os fondos e organizaba actividades. Ademais cada trimestre escollíanse a cinco mozas que constituían o Comité de axuda á dirección. Deste xeito había unha implicación que facilitaba a convivencia entre alumnas e dirección e, sen dúbida, o feito de dar responsabilidades ás residentes facía que adquiriran dotes organizativas. Deste xeito os gastos eran administrados tanto pola Dirección como por parte das alumnas. Os gastos centrais administrábaos a dirección da Residencia como eran: calefacción, médico, enfermería, estudos e habitación. Do resto dos gastos encargábanse as alumnas. 

As residentes debían pagar unhas cotas non demasiado onerosas pero en 1935 crearon a sección da Cooperativa. Co interese de chegar a un amplo espectro social, A Residencia, no seu vixésimo aniversario, ofertou as Cooperativas para que puideran disfrutar da pensión as mozas con dificultades económicas. Deste xeito, por un módico prezo podían seguir os estudos en Madrid sen carecer de ningún dos beneficios que a Residencia consideraba ensenciais.

Ofertáronse 55 prazas na cooperativa, 25 para alumnas que xa estaban na residencia, 25 para alumnas novas e 5 para estranxeiras. Os gastos das cooperativistas eran dun total de 150 pesetas: a comida era 90, servizos, baños e pequenas reparacións eran 10 pesetas; médico, lavado e luz, 5 pesetas; estudos e habitación 10 e calefacción 15.

Ademais, para incentivar que as mulleres continuasen os estudos, por exemplo, de doutoramento, a propia Residencia convocaba becas para as máis aplicadas. Precisamente en 1933, a ourensá Joaquina Rodríguez Caminero foi unha das becadas  pola Residencia xa que obtivera unhas excelentes cualificacións en Filosofía e Letras.

(Fonte: Foto Santos, El Nuevo Mundo, 25 de marzo de 1932, p. 12)

(Fonte: Boletín de Educación, 1935 octubre, p. 4)

A Residencia estaba organizada en grupos. Cada un deles estaba dirixido por unha profesora titulada, xeralmente, antiga alumna. Un grupo dedicábase ás novas residentes e o profesorado encargado deste grupo tiña que dirixir e vixiar ao seu traballo pero tamén as antigas alumnas axudaban ás novas sobre todo nos primeiros meses. Outro grupo dedicábase ás alumnas de maior formación, e despois estaban aquelas mulleres que ían á Residencia para pasar unha parte do curso, ben porque ían opositar, ben porque ían facer cursos preparatorios, exames no Conservatorio... 

Todos os grupos participaban de todas as actividades da Residencia. O té servíase todas as tardes no Salón da Biblioteca. Tratábase dun verdadeiro ritual cuxa finalidade era reunir a todas as alumnas. Unha cita á que non faltaba a propia directora que aproveitaba o momento para charlar coas residentes e intercambiar opinións e demandas. Outra cita obrigada da a directora e da secretaria do centro era acudir a comer ao comedor xunto con todas as mulleres, pois a intención era crear un ambiente de vida familiar e de proximidade. 

O plan de estudos da Residencia era o seguinte:

• Idiomas: era obrigatorio e gratuíto para todas as residentes.
• Clases de carácter universitario
• Filosofía e Pedagoxía.
• Bacharelato e Comercio.
• Cursos para a formación de bibliotecarias.
• Secretariado.
• Laboratorios.
• Cultura xeral.
• Clases particulares.

Non cabe dúbida que esta institución foi un fito que permitiu que miles de mulleres cumpriran os seus obxectivos.

(Elaboración propia)
Vid: Hai suntuosa bibliografía sobre a Residencia e a importancia que tivo para que moitas mulleres puideran cursar estudos superiores en Madrid. Para esta breve reseña empregouse, fundamente, a información da hemeroteca, en especial, o Boletín de Educación, unha publicación de 1935 e o Noticiero gallego, de 1935.

ANTOLINA VILA PUGA

Naceu en Laza, Verín, o 18 de marzo de 1910. Era filla de Ricardo Vila Oterinos natural de Laza, de profesión propietario e de Carmen Puga Franco nacida en a Garda e dedicada aos labores domésticos. Tras realizar os estudos primarios, Antolina, cumpridos os quince anos, solicitou o 26 de agosto de 1926 á dirección da Normal poder realizar o exame de ingreso. Iniciou os estudos de maxisterio en 1925 e rematou a carreira en 1929 cun expediente de notables cualificacións. Preparou os cursillos prescritivos de final de carreira na Academia Xesta e acudiu a Santiago a examinarse obtendo unha puntuación sobresaliente. Foi destinada ao colexio de Curros Enríquez en 1934. Figura no embarque do Destroyer Fame o 21 de novembro de 1936, en plena Guerra Civil, o que pode entenderse como emigración con destino a Francia para evitar a guerra[1]. A estadía sería moi curta pois regresou trancorridos uns meses.

Tras a súa chegada, continuou exercendo como mestra e entrou a formar parte da Xuventude feminina de Acción Católica pois era unha muller educada nos principios morais e relixiosos propios da época e sería das primeiras socias da Asociación de Mestres Católicos que se formou en marzo de 1937 integrada na Federación Católica de Maestros Españoles actuando como portavoz e iniciadora da agrupación na cidade ourensá e participando nas semanas pedagóxicos que esta organizaba. Para ela era unha honra formar parte da Asociación xa que “La Asociación de Maestros Católicos nace pletórica de vida con la vitalidad propia de una obra de tan elevados fines como son: Niño, Escuela, Maestro, Cultura Española. Es, por consiguiente, eminentemente profesional y como tal establee de manera terminante su neutralidad”[2] . Son as palabras que pronunciou Antolina o 4 de marzo de 1937 na Asemblea da recén creada Asociación.

Accedeu ao cargo de inspectora con carácter provisional desta provincia o 21 de febreiro de 1939 e adxudicóuselle as escolas de nenas da zona octava que comprendía o Partido de Verín, concello de A Veiga, A Gudiña e a Mezquita. Tras este período interino pasa a ser directora, en 1942, da escola graduada Curros Enríquez.

Presentouse ás oposicións de inspección en 1946 e é unha das 92 opositoras para as 50 prazas que se convocaron e ese ano xa é inspectora provisional en Ourense. O 12 de abril de 1947 posiciónase como inspectora propietaria agora na zona de Poboa de Trives. Tiña en 1954 ao seu cargo a zona dúas que comprendía as escolas de Vilamarín, A Peroxa, Coles; Canedo; Nogueira, Pereiro, Esgos, Vilariño de Conso, O Bolo e o Partido de Trives.

Diligencia de posesión.

En el día de la fecha, y cumpliendo lo dispuesto en comunicación nº 4501 del Ministerio de Educacion Nacional, de fecha 30 de junio último que literalmente dice: “en atención a la conveniencia de la enseñanza, esta Dirección General ha acordado nombrar Inspectora Secretaria de la Inspección de Enseñanza Primaria de la provincia de Orense a Doña Antolina Vila Puga” se procede en su virtud a dar posesión del destino para que ha sido nombrada a la mencionada Señorita Vila Puga, que se hace cargo de los libros y documentación de la Secretaría de esta Inspección.

Y para que conste, se extiende la presente diligencia de posesión que se firma y sella con el de esta oficina, en Orense a siete de julio de mil novecientos cuarenta y siete.

Firmado: Inspector Jefe. [3]

Acudía como inspectora aos cursos de alimentación e nutrición que se organizaban co obxectivo de que o profesorado adquirira as nocións básicas para que logo se transmitiran aos pais dos alumnos co fin de mellorar a súa nurición. Tamén asistía xunto con outras compañeiras como María Cid ás reunións mensuais dos mestres alfabetizadores que se celebraban no salón de actos da Inspección de Primeira Ensinanza. Eran campañas que se facían desde a administración para levar a cabo as ensinanzas básicas para a poboación adulta. Así mesmo, en numerosas ocasións foi Presidenta de Tribunal de oposicións de maxisterio.

En 1961, segundo se publicou no BOE do 18 de outubro, obtén o ascenso ao quinto escalafón de inspectores cobrando un soldo anual de 30.960 pesetas. Aínda exercía como inspectora en 1970 e participou nos XI Cursos organizados na cidade sobre Alimentación e Nutrición onde saudou afectuosamente a todos os mestres participantes.

Faleceu en Ourense o día 22 de de agosto de 2010 cando tiña cen anos cumpridos.

 

Por engadir un dato anecdótico. A familia de Antolina Vila sempre contou coa axuda dunha asistenta do fogar chamada Benita Rivas Feijóo. Cumpridos noventa anos aínda seguía ao servicio da familia de tal xeito que estivo traballando durante setenta e cinco anos na casa dos Vila. Dise desta muller que naceu en Rairiz de Veiga en 1871 e que aos quince anos entrou a servir na casa da familia de Ricardo Vila en Laza. Tantos anos traballando para a mesma familia deu lugar a unha estreita vinculación. Este dato foi recollido incluso pola prensa:

(Fonte: Pueblo: Diario del Trabajo Nacional, 11 de decembro de 1961, p. 6)

[1] Atopouse no CDMH uns documentos moi interesantes nos que se sinala que Antolina Vila solicita pasaporte para o Destroyer inglés que saiu o 21 de novembro de 1936 e outro que indica que se embarcou no buque FAME ese mesmo día. Pero esta saída debeu ser moi curta pois nos primeiros meses do ano 1937 volve a estar presente na nosa cidade exercendo como mestra. CDMH PS Santander O C0071, nº 575 e CDMH PS Santander o C0080, nº 163.Hai unha tese doutoral moi interesante sobre o tema na que se aborda as etapas destas saídas de emigrantes forzados de Miguel Mayoral Guiu, Evacuación y acogida en Francia de los refugiados de la Guerra Civil española procedentes del Frente Norte (1936-1937) Tese de Doutoramento, Universidade de Salamanca, Facultade de Xeografía e Historia.
[2] “Federación Católica de Maestros Españoles”, La Región, 7 de marzo de 1937, p. 4.
[3] AHPOU, Libro registro de inspectores 1947-1971, p. 10, C- 24121 /12

(Elaboración propia. Entrada suxeita ao rexistro da propiedade)

MARÍA DE LA TORRE Y HACHA (María de la Torre Acha)

Foi a primeira concellala nun municipio de Ourense.

María naceu en Ourense e era filla de María de Acha y Larrauri. En canto ao pai, probablemente fose Eladio de la Torre Fernández que era sarxento militar e desde Tarragona foi destinado a Ourense en 1897 pois nomeárono Vixiante do Canal do Loña, cargo ao que renunciou en maio dese mesmo ano. Este faleceu en Ourense o 31 de xaneiro de 1917. A nai de María  faleceu o 20 de novembro de 1952. María tiña unha irmá chamada Marina. A familia residía na Rúa Lamas Carvajal, número 2, segundo piso. 

Unha das tías era Venancia de Acha, casada co comandante militar, Don Antonio Balvís Forneiro, destinado en Sobrado dos Monxes, un home recoñecido na provincia. Outra das tías por parte do pai era Herminia de la Torre Fernández e curmá de María de la Torre Parada.

Tiña o título elemental de Maxisterio, expedido o 29 de decembro de 1911. Comezou a exercer como interina en 1910 pero quixo promocionar e en 1912 obtivo na Normal de Pontevedra o Grao Superior de Maxisterio acadando na Reválida a cualificación de sobresaliente. Ese mesmo ano foi para a escola de Riocaldo en Lovios e ao ano seguinte foi á de Fonteita en Chandrexa. En 1914 presentouse ás oposicións en Santiago e, tras aprobalas, adxudicáronlle praza no pobo de Berrande en Vilardevós. Foi a mestra titora de prácticas de Carmen López Bello na escola de Cartelle no curso 1917-1918.

(Fonte: La Región, 18 de xuño de 1914, p. 2. Galiciana.)

Alí, en Cartelle, estivo exercendo durante varios anos ata que, posteriormente, foi destinada en 1923 á Vilamarín. Alí compaxinou o seu traballo co da concellería. En 1934 cambiou de escola para a de Tamallancos, no mesmo concello, En 1944 foi destinada a Tamallancos e de aí pasaría á escola de Pereiro de Aguiar.

María de la Torre, estando de mestra en Vilamarín, foi nomeada concellala do concello en 1925 polo que foi a primeira muller que ocupou este cargo  politico na nosa provincia.

No anexo do 8 de marzo de 1924 do Estatuto municipal incluía por primeira vez no censo para poder votar ás mulleres maiores de 23 anos, solteiras, non tuteladas por homes ou polo Estado. Posteriormente, tamén as que reunisen estes requisitos podían postularse para un cargo político. Pero, realmente, isto non se aplicou pois para designar concellais, serían ao fin os Gobernadores. E, en efecto, algunhas  foron designadas para cargos políticos nos gobernos municipais, e en Ourense, unha delas foi María de la Torre.

O procedemento de nomeamento de María de la Torre concellala foi o seguinte. O tenente de Infantería Máximo Macho levou a cabo unha inspección no Concello de Vilamarín por orde do Gobernador Civil. Tras dita inspección ocular atopáronse moitas irregularidades polo que toda a Corporación foi suspendida sendo substituída por un novo alcalde e concellais. O novo alcalde sería José Blanco González e, María de la Torre sería nomeada segunda Tenente Alcalde. Así pois, a nova corporación estaba formada polo alcalde e dez concellais, sendo María a única muller. O dicurso pronunciado polo Sr. Macho destacou a incorporación desta "distinguida señorita" da que dixo que era unha muller moi culta e que estaba desempeñando un importante labor na escola de Vilamarín, e ademais afirmou:

era de esperar una labor fructífera y delicada, que será, a no dudarlo, un valioso elemento de colaboración para el señor alcalde electo Don Juan Blanco, maestro nacional de Reádegos...El Señor Blanco contestó al Señor Macho agradeciendo las frases laudatorais para todos y especialmente las dedicadas a los maestros, y dedicó elogios muy merecidos para el digno señor gobernador, que llevó al Municipio la primera señorita, a fin de que con su talento y belleza colabore al engrandecimiento del mismo... (1)

Posteriormente tomou a palabra o novo Alcade que tamén dedicou eloxios para o señor Gobernador que "llevó al Municipio la primera señorita, a fin de que con su talento y belleza colabore en el engrandecimiento de este Muncipio" (2).

Tomou a palabra María de la Torre prometendo facer todo o posible na colaboración que dela se solicitaba.

E, en efecto, María de la Torre y Hacha convertiríase na primeira muller concellala da provincia. No concello de Ourense, lembremos, que Blanca Calvo e María Amor tamén chegaron a ser concellalas en 1925.

(Elaboración propia a partir de diversas fontes e hemeroteca. E de novo quero dar as enormes grazas a Rafael Salgado por facilitarme esta fotografía)

(1)El Correo de Galicia, 5 de xullo de 1925, p. 12. (2) "Nuevo Ayuntamiento",  La Región, 12 de maio de 1925, p. 1.

Vid:La Región, 2 de outubro de 1912, p. 3; La Correspondencia Gallega, 14 xuño 1914; Diario de Pontevedra, 2 de Outubro de 1912, p. 2; La Región, 12 de maio de 1925, p. 1; Boletín Oficial de la Provincia de Lugo: 20 de xaneiro de  1912; El Eco de Galicia, 30 de agosto de 1925, p. 24; El Pueblo Gallego, 15 de xaneiro de 1944, p. 5;La Región, 20 de novembro de 1952;  El Pueblo Gallego, 14 de agosto de 1958, p. 11.

LAURA CONDE CORTIÑAS

Mestra apartada da ensinanza en 1936 pola Comisión Depuradora do maxisterio. Laura naceu o 9 de novembro de 1890 e era natural de Ourense. Realizou os estudos de Maxisterio na Normal de A Coruña onde acadou o título superior en 1911 destacando polas súas cualificacións pois en cuarto sacou en todas as materias sobresaliente e en Xeografía, Historia da Pedagoxía, Gramática, Ciencias Físicas, Francés, Aritmética, Xeometría, Labores e Debuxo levou matrícula de honra. 

Rematados os estudos comezou sendo interina en diversas escolas. En 1913 déronlle destino na graduada de Ponteareas. Despois, en 1917 estaba destinada na escola de Panxón pero en 1918, por concurso de traslado, ocupou a praza na escola de Guillamil, en Rairiz de Veiga. En 1925 presentouse ás oposicións restrinxidas e superounas e en 1927 deixa a escola de Guillamil para cubrir a praza en Verea. 

En 1940 foi cando se ditou a sentencia da destitución  e separación definitiva do servizo e baixa no escalafón.

O 16 de xuño de 1957 o Boletín Oficial recoñeceu a rehabilitación da mestra polo que puido reincorporprarse ao maxisterio e foi destinada ao pobo de Penafolenche, en Trives. 

Faleceu en maio de 1974.

(Elaboración propia a partir de diversas fontes). Vid: La Región, 6 de xuño de 1911, Suplemento a Escola Moderna, 28 de xuño de 1916..

MARÍA CID LÓPEZ

María Cid López[1] naceu nas terras de Valdeorras, Ourense, o 22 de marzo de 1900 e os seus pais rexentaban un comercio na cidade. O 7 de xuño de 1912 fixo o exame de ingreso no Instituto Provincial e logo matriculouse en catro cursos por oficial. As cualificacións obtidas foron brillantes pois sacou catorce Matrículas de Honra. Rematou os estudos en 1916 e o 5 de agosto de 1918 solicitou un certificado da Escola Normal de Ourense e comezou a traballar como mestra interina. 

Aprobou as oposicións de maxisterio en 1920 e tivo o seu primeiro destino provisional na escola de Barbadás, Ourense. Posteriormente accedeu á función inspectora.

O acceso das mulleres á función inspectora materializouse no Real Decreto do 7 de febreiro de 1913 que dicía:

“Inspección femenina, a cuya gestión habrá de confiarse un número prudente de Escuelas de niñas. Se trata de un ensayo al cual va resueltamente el Ministro que suscribe, deseoso de contribuir a la obra iniciada en anteriores disposiciones de este departamento, por las cuales la mujer va logrando en España las facilidades necesarias para realizar su vida y toda la posible colaboración en la función docente. Es de esperar que las nuevas inspectoras cumplirán su misión con tal eficacia que anime a dar mayor alcance a este ensayo, cuyo desarrollo en la práctica servirá de norma para adoptar las determinaciones que se estimen más útiles”. [5]

Hai que dicir que para formarse para o corpo da inspección había que acudir aos Estudos Superiores de Maxisterio de Madrid. Como dixemos, polo RD do 7 de febreiro de 1913 créase o corpo de inspectoras (Lei de Rafael Altamira). No artigo 2 indícase como se procedería co acceso: Dous terzos da inspección procederían por nomeamento directo da Escola Normal Superior; outro terzo accederían por oposición que consistía na realización na Superior de Madrid de cinco exercicios: -Exercicio escrito de dous temas sacados a sorte de entre vinte sobre Pedagoxía, Historia da Pedagoxía, Lexislación escolarcomparada e técnica da inspección. -Exercicio oral a cinco temas sacados a sorte entre os mencionados anteriormente. -Tradución do francés dun texto de Pedagoxía e sen emprego de dicionario. -Exercicio práctico sobre a tramitación de algún expediente ou unha visita a unha escola. -Exercicio práctico de ensinanza nunha escola nacional.

O RD do 4 de marzo de 1915 introducíronse modificacións pois accederíase á función inspectora por Auxiliarías e a proba escrita consistía na realizarción de tres exames:

-Exercicio escrito que consistirá nunha redacción dun informe sobre un caso práctico de lexislación escolar e outro sobre un punto de Pedagoxía ou Historia de Pedagoxía ou Organización escolar. Realizarase ante tribunal. -Exercicio práctico: visita de inspección a unha escola pública ou privada e redactar un informe. -Exercicio oral que consiste en contestar verbalmente a un tema sobre Piscoloxía pedagóxica, Organización escolar e Didáctica e a traducir correctamente do francés.

Durante o período da Ditadura de Rivera ditáronse o RD do 12 de febreiro e do 29 de agosto de 1924 e o RD do 13 de outubro de 1925 cos que houbo unha volta atrás no referido á inspección educativa. Houbo outro decreto máis neste período que foi o RD do 16 de abril de 1926 no que se estableceu que o Ministerio adscribía aos inspectores segundo conviñera e, polo tanto, considerábanse persoal da máis estrita confianza do réxime. Coa chegada da República derrogáronse os decretos da ditadura e restableceron aspectos do 5 de maio de 1913 pero ao longo do período foise axustando un regulamento de acordo coa nova conxuntura e cos propósitos que tiñan sobre a educación.[6]

No planteamento das oposicións é apreciable que houbo unha evolución no perfil da función inspectora ao longo das diferentes regulamentacións. Nun primeiro momento requeríase unha inspección erudita de coñecementos teóricos demostrados por medio da superación dunhas probas sobre a historia da pedagoxía; metodoloxía e lexislación. En 1913 buscábase unha faceta máis práctica xa que ademais de coñecementos de pedagoxía tiña que realizar exercicios de carácter práctico baseados no suposto da tramitación de expedientes e de carácter didáctico coa impartición de clases nunha escola nacional. En 1915 as oposicións introducían coñecementos de psicoloxía e os exercicios prácticos reducíanse á unha visita a unha escola e a redacción dun informe sobre a inspección. Agora ben, en todos os sucesivos procesos de oposición introduciuse o exercicio de tradución dun texto do francés para dar proba das destrezas do manexo dun idioma estranxeiro, o que demostra o interese de que os inspectores fosen persoas cultas e con capacidade de enriquecerse coa lectura de libros estranxeiros sobre cuestións pedagóxicas, didácticas ou metodolóxicas para estar ao tanto dos movementos reformadores e modernizadores europeos. 

Dito isto podemos continuar dicindo que, cumprindo os requisitos pertinentes, María Cid presentouse en 1929 ás oposicións á inspección. Ese ano ofertábanse oito prazas pero tras finalizar o proceso destacáronse os méritos de tres mestras máis, considerándose a posibilidade de que se lles adxudixase unha praza, segundo a regulamentación de 1915. Entre esas mestras meritorias atopábase María que sería nomeada inspectora da provincia de León en decembro de 1929 cun soldo de 4000 pesetas. No ano 1932  foi destinada a Murcia e despois a Santa Cruz de Tenerife. Logo xa obtivo o traslado a Ourense, tomando posesión do cargo o 25 de xaneiro de 1933. Asignáronlle a zona do Partido Xudicial de Carballiño (menos Cea e Piñor de Cea  que se incluían noutra zona) e uns anos despois corresponderíalle a de Bande.

Comezou a ter notoriedade entre a sociedade ourensá. Era habitual vela formar parte de tribunais de oposición. Tamén acudía ás Semanas Pedagóxicas como á de Ribadavia onde disertou sobre “La ficha escolar”. Nesta charla puxo de manifesto un concepto novo de ensinanza-aprendizaxe e os posibles condicionantes de aprendizaxe na escola[2]. Comezou dicindo que unha das características fundamentais da Escola é o coñecemento que se debe ter do  dobre aspecto, físico-psicolóxico, dos nenos. Mantiña que as escolas debían proporcionarlles aos cativos o traballo máis adecuado ás súas aptitudes e aficións. Indicou que o docente debía facer unha observación exhaustiva dos educandos para lograr éxito no estudo comezando pola realización da ficha paidolóxica de cada un dos escolares na que se debía recoller os seguintes datos: o nome do neno, idade, data de ingreso na escola, estado da cultura, nomes dos pais, idade destes no nacemento do fillo, enderezo, profesión, etc. Tamén debía incluír o peso, talla, musculatura, deformacións, sangue, agudeza visual, agudeza tactil, enfermidades padecidas, pronuncia, etc. Na ficha tamén deberían constar os traballos e as referencias dos pais, avós, bisavós e tías, incluso as enfermidades que padeceron e idade á que faleceron. Ademais debía anotarse información sobre cuestións psicolóxicas conxénitas e as aptitudes, actitudes, aficións, memoria, vontade, imaxinación... Toda esta información, física e psíquica, dos nenos debía servir para que o docente soubese adaptar a aprendizaxe a cada neno. 

Tamén era propio dela reunirse cos mestres da súa zona para chegar a constituír un Centro de Colaboración Pedagóxica e compartir experiencias entre todos. En concreto en Boborás indicou aos docentes a influencia decisiva que teñen no labor educativoas novas institucións culturais. E noutra ocasión ela mesma encargouse dos preparativos da excursión cos nenos de Boborás, actividade que sería resaltada na prensa :

“Los niños rebosando emoción y alegría, van ocupando sus puestos. Nuestra eximia inspectora doña María Cid López vence con insuperable entusiasmo el agotamiento producido por largos y fatigosos días de peregrinación visitando escuelas enclavadas en inhóspitos lugares y se dispone con ejemplar grandeza de alma, a dirigir la excursión, dándole así solemnidad y prestigio…” [3] 

En 1937 ocupou o cargo con carácter interino de Xefa Inspectora polo cese de Don Afonso Iniesta. O 22 de novembro de 1939 foi nomeada Inspectora xefa de Primeira Ensinanza desta provincia, cargo do que cesará voluntariamente o 17 e novembro de 1944. Anos despois, en xaneiro de 1950, cesa voluntariamente nesta provincia para pasar a prestar servizos en calidade de agregada en Toledo:

En las oficinas de la Inspección de Enseñanza Primaria de Orense a veinticinco de enero de mil novecientos cincuenta, se extiende la presente diligencia para hacer constar que, con fecha de ayer, se ha recibido del Ilustrísimo sr. Director General de Enseñanza Primaria una comunicación que, copiada a la letra dice:
Con esta fecha, el Excmo Sr. Ministro del Departamento me comunica lo siguiente: “Ilmo Sr. Este Ministerio acuerda que la Inspectora de Enseñanza Primaria de la provincia de Orense, Doña María Cid López, pase agregada a la Inspección de Enseñanza Primaria de la provincia de Toledo, si bien seguirá percibiendo sus haberes por la plantilla de Orense. Lo que traslado a V.I a los efectos oportunos. Dios guarde a Vd muchos años. Madrid, a 18 de enero de 1950, etc.
Y para que conste, a los efectos que en orden se tramita, lo firmo en Orense, con el visto bueno del Sr. Inspector Jefe, en la fecha señalada.

Inspector jefe. Emilio Nogueira

Inspectora Secretaria: Antolina Vila[4].

Con data de 12 de setembro de 1952 reintégrase de novo na plantilla de inspectores en Ourense, actividade que compaxinará coa súa incorporación ao plantel de profesorado da Normal de Mestras. 

Exerceu de inspectora ata o ano 1966. En maio de 1968 o maxisterio do Barco de Valdeorras tributoulle unha homenaxe e o alcalde fíxolle entrega dunha placa de prata. A dedicación e María Cid na función inspectora era, deste xeito, recoñecida e agradecida.

(Elaboración propia. Entrada suxeita a publicación)
[1] Vid: Cid Galante, Rosa María, Muller e educación en Ourense (1900-1930), Tese de Doutoramento. El magisterio español, Revista General de la Enseñanza, Número 4101, 6 de maio de 1913, p. 243; El Magisterio español, Revista General de la Enseñanza Número 6232, 21 de febreiro de 1922, p. 362; El Magisterio español, Revista General de la Enseñanza Número 8369, 5 de agosto de 1929, p.15; El Magisterio español, Revista General de la Enseñanza , Número 8970, 14 de abril de 1932, p. 70; El Magisterio español, Revista General de la Enseñanza, Número 8982, 12 de maio de 1932, p. 238; El Progreso, Número 10824, 7 de maio de 1929, p.3; La Libertad, Número 3052, 29 de decembro de 1929, p.10; El Día de Palencia, Número 12584, 9 de xaneiro de 1930, p. 6; El Pueblo gallego, Número 5046, 24 de novembro de 1939, p. 1; Número 3115, 23 de marzo de 1934, p. 10; Manuel SOUTO CACABELOS, Manuel “Boborás. Labor cultural”, El Pueblo gallego, Número 3417, 21 de marzo de 1935, p. 11; Número 3500, 26 de xuño de 1935, p. 3; El Correo gallego, Número 25563, 13 de marzo de 1954, p. 5.
[2] “Semana Pedagógica en Ribadavia”, La Zarpa, 11 de abril de 1934, p. 1.
[3] El Pueblo gallego, Número 3519, 18 de xullo de 1935, p. 13.
[4] AHPOu, Libro registro de inspectores (1947-1971), p. 21, Caixa 24121/12.

[5] Real Decreto del 7 de febrero de 1913, Gaceta de Madrid, 9 de febreiro de 1913, pp. 338.

[6]Vid: LÓPEZ DEL CASTILLO, Mª Teresa, Historia de la inspección de primera enseñanza en España, Madrid, Ministerio de Cultura y Deporte, 2013; FLECHA GARCÍA, Consuelo, “La inspección de Primera Enseñanza en la España del primer tercio de siglo XX: modelos, contextos y protagonistas” Historia Caribe - Volumen XIII N° 33 - Julio-Diciembre 2018 pp 179-218; MAYORGA MANRIQUE, Alfredo, “La inspección en el nivel de la educación primaria. Proceso histórico, Revista de Educación. Inspección educativa, 320, Setembro-Decembro de 1999, pp 13-41; GÓMEZ SANMIGUEL, Eva, Inspectoras de primera enseñanza en el segundo tercio del siglo XX, Tese de Doutoramento, Universidade Complutense de Madrid, 2017; CAMACHO PRAT, Alexandre, “Los antecedentes remotos de la inspección educativa durante el antiguo régimen”, Supervisión 21. Revista de educación e inspección, nº 38, 2015, versión dixital; RAMÍREZ AISA, Elias: «Génesis y configuración de la Inspección de Educación en la España liberal, 1808-1874». Madrid: UNED, 1998. Director: Dr. Manuel de Puelles Benítez.. Historia de la Educación [Internet]. 23 Sep 2013 [citado 14 May 2020]; 17(0): 536-537. Disponible en: https://revistas.usal.es/index.php/0212-0267/article/view/10764.

Foto: Vida gallega : ilustración regional: Año VIII Volumen V Número 77 - 1916 octubre 30, p. 17.