Historia das nosas mulleres ourensás
Ourense tamén conta con nomes propios de mulleres que transcederon na historia. Foron e son pioneiras destacadas en diferentes campos. Por tal motivo, é preciso recoñecelas xa que constitúen unha base importante na nosa historia local. Deste xeito, Ourense contribúe a ampliar a nómina das mulleres que ao longo da historia e en moitos lugares foron invisibles. Rosa M. Cid Galante
29 enero 2023
SOR BERNARDA DE NOVOA E SOR MARIANA DE MONTOTO
22 enero 2023
MARÍA DO CARMO HENRÍQUEZ SALIDO
É catedrática de Filoloxía Española da Universidade de Vigo desde decembro de 1993. Acadou o título de bacharelato no Instituto de Pontevedra e, posteriormente, matriculouse na Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Santiago onde se Licenciou en Filoloxía Románica coa cualificación de sobresaliente. Tras disto realizou o curso de Doutoramento e a súa Tese versou sobre a fala de O Grove. Presentou a súa Tese na Facultade de Filosofía e Letras de Santiago sendo valorada con Sobresaliente Cum Laude.
A partir de 1966 estivo de profesora adxunta provisional na Facultade de Santiago e tamén en varios Institutos de Ensinanza Media, por exemplo, en 1971 veu destinada ao Instituto Maculino dde Ourense, e en Escolas Universitarias, como a de Ourense. Obstentou diversos cargos directivos e de xefatura de Departamento. Un dos máis destacados foi o de ser Xefa do Departamento de Formación do Profesorado do ICE (Instituto de Ciencias da Educación) da Universidade de Santiago. Dito Instituto estaba centrado na formación do profesorado para que coñecese técnicas e métodos modernos de ensinanza.
No ano 1972, co gallo da apertura do curso escolar, impartiu no paraninfo do instituto unha conferencia titulada "Gallego y Castellano en Galicia". Desde logo sería unha asidua en dar Conferencias por Galicia sobre o galego, léxico,orixe, evolución.
A partir de 1980 vai impartir a materia de Lengua e Literatura Española na Escola Universitaria de Formación do Profesorado de E.X.B.
Muller de incansable traballo e de grande intelectualidade ten no seu haber numerosos traballos de investigación sobre a lingüística, a lingua galega, lexicografía...entre os que destacamos:
• Proxecto de investigación: Educación Rural en Galicia. Experta española principal en el campo del bilingüismo. Programa de Cooperación entre a Universidad de Santiago de Compostela e as Universidades Americanas de Wisconsin y Stanford.• Proxecto de investigación: Interferencias na dirección Castelán-Galego en Galicia.
• Proxecto de investigación: Procesos da Formación das palabras na linguaxe xurídica.
• Proxecto “Base de dados das obras gramaticais e lexicográficas portuguesas e participadas pela língua portuguesa nos séculos XVI ao século XIX”.
• La Represión económica durante o franquismo. Galicia. (1936-1945).
É Membro da COMISSÃO CIENTÍFICA EXTERNA DE ACOMPANHAMENTO (ADVISOR) DA UTAD (Universidade de Tras-os-Montes e Alto Douro- Portugal).
Foi pioneira na defensa da lingua galega, unha muller que sempre lle outorgou ao noso idioma a categoría que se merece. Defendeu a lingua galega-portuguesa pois sempre as considerou xunguidas. En 1979 participou na publicación dun libro para a ensinanza do galego nos niveis de Preescolar, primeiro e segundo de Básica. Pódese considerar o primeiro texto educativo íntegro para ensinar e aprender a lingua galega nas escolas. O libro pertencía á Colección Estudios y Experiencas Educativas. Constaba dunha primeira parte escrita totalmente en galego e sinalábanse os obxectivos do curso para desenvolver a capacidade para comprender e empregar a lingua galega. Estudábanse tamén as estrututas do idioma: directivas metodolóxicas, como planteamento previo á ensinanza. Por suposto, contina interesantes actividades e textos literarios elementais. No grupo de traballo estaban, ademais de María do Carmo, Joaquina Gallego Jorreto, Manuela Garrido Martínez e Antonio Marban.
12 enero 2023
MERCEDES E ROSA DO CAMPO DE LA FUENTE. MESTRAS E COMPROMETIDAS CO GALEGUISMO
Mercedes e Rosa non resultan ser descoñecidas na historia de Galicia pois son mencionadas con recorrencia nas publicacións sobre as mulleres vinculadas ao movemento galeguista; tamén en numerosas páxinas web que recompilan a galegas representativas en diferentes campos e, por suposto, en estudos de carácter máis local circunscritos a Ourense xa que as dúas eran naturais desta cidade. Todas estas referencias salientan a súa condición de ourensás pioneiras no compromiso con Galicia, evidenciado nos discursos e escritos que se publicaron en A Nosa Terra entre 1933 e 1936 e no liderado do Grupo de mulleres galeguistas de Ourense. Pero seguía a ser unha incógnita todo o referido á vida familiar e á traxectoria profesional das irmás do Campo.
O libro que acabo de publicar que se titula "Mercedes e Rosa do Campo de la Fuente. Mestras e comprometidas co galeguismo" editado pola Deputación de Ourense, vén a completar de xeito inédito a lagoa que existía sobre a vida de Mercedes e Rosa do Campo de la Fuente ata conseguir concretar as súas identidades e confirmar que, en efecto, eran irmás (pois o apelido do Campo é moi corrente en Ourense). Este traballo implicou anos de investigación explorando en rexistros, arquivos, hemerotecas, bibliotecas, visitas, entrevistas, consultas a diferentes organismos... que, aínda que os avances eran moi lentos, foron dando pouco a pouco os seus froitos achegando datos que, se nun principio eran desganduxados como pezas dun crebacabezas, logo foron encaixando ata lograr construír as súas biografías, sendo este aspecto o máis singular deste libro que non deixará indiferentes aos lectores.
Sen dúbida, en toda esta xeira o logro máis importante e decisivo foi dar cos descendentes da familia do Campo de la Fuente. No encontro que tiven coas fillas e co fillo de Rosa narráronme as lembranzas da súa nai e da súa tía e grazas a estas testemuñas disipáronse todas as dúbidas e lagoas que eu tiña sobre as nosas protagonistas, permitindo que a historia fose adquirindo unha maior verosimilitude e garantindo que a investigación ía por bo camiño.
08 enero 2023
PURIFICACIÓN PAVÓN MONTES
Consultado o seu expediente académico no Instituto de Ourense este indícanos que Purificación fixo o exame de ingreso o 5 de xuño de 1924, cando tiña 14 anos. Tras superar esta proba matriculouse por libre nos cursos de bacharelato. O primeiro curso realizouno no 1923-24 e finalizou os estudos no curso 1926-27. Destacou nas materias de Lingua Castelá, Latín, Aritmética, Xeografía especial de España, Xeometría, Preceptiva literaria e Francés. O día 20 de xaneiro de 1928 fixo a expedición do Título de Bacharelato e en marzo dese mesmo ano solicitou unha certificación para a Escona Normal de Ourense.
Tras sacar o título de Mestra comezou a exercer en diversas escolas da provincia como na mixta de Alixo, no Barco de Valdeorras. Casou en Cudeiro, na Igrexa de San Pedro, o 27 de decembro de 1930 co avogado de Madrid, Quintiano Negro Monjardín, quen, por certo, sería apresado polos "rojos" durante a guerra civil. O banquete da voda celebrouse no Hotel Roma da capital.
Tras este periplo polas escolas de Ourense, trasladouse a Madrid e comezou a traballar coa súa tía Rafaela Rodríguez Placer no Colexio Nacional de Cegos. Foi profesora e secretaria do centro. Debeu ser, como a súa tía, unha muller comprometida co traballo. Dicían dela nunha reportaxe do ABC escrito por José de las Casas Pérez que era unha muller que destacaba pola constancia e bondade que "derrochaba" nas súas tarefas.
O 21 de xullo de 1967 o Director Xeral, José de Diego López asinou unha Resolución da Dirección Xeral de Beneficencia e Obras Sociais pola que se facía público terlle concedido o ingreso na Orde Civil de Beneficencia a Purificación Pavón coa categoría de Cruz de primeira clase e distintivo branco. De tal xeito, que de conformidade co disposto no RD. do 29 de xullo de 1910 e o Decreto do 26 de abril de 1940 e en atención aos méritos de Purificación, Profesora de Ensinanzas Primarias Fundamentais da Organización Nacional de Cegos de España no Colexio "Inmaculada Concepción", de Madrid, o Ministro da Gobernación concedeulle o ingreso na Orde Civil de Beneficencia.
O testimonio que deixou José Vallejo Gómez e que recolleu a prensa da época "Baleares" do 26 de mayo de 1965 reflicte o bo facer de Purificación. José Vallejo tivera de neno meninxite e iso provocoulle a ceguera,a xordeira e a perda da fala. Os seus pais xa pensaban que o seu fillo estaría condeado á desgraza pero, non foi así xa que ingresou aos seis anos no Colexio da O.N.C.E e puido aprender a comunicarse. Lembraba con agarimo as clases de Purificación pois encargouse ela de perfeccionar os estudos iniciais empregando diversos sistemas. Un deles o de mudos, de Ponce de León no que cada postura da man de quen "fala" sobre a do que "escoita" representa unha letra; tamén o mímico e o Braille. José dicía que para ensinarlle a falar coa boca, escribíalle a letra e a lía tactando e logo pronunciábaa oralmente sempre cos dedos na gorxa do profesor para observar as vibracións das cordas bucais e podelas repetir idénticamente. Foi un traballo duro e constante pero conseguiu que José, de maior, puidera desempeñar un traballo e se valese por si mesmo conseguindo un traballo de encuadernador de libros en Braille.
Purificación faleceu en Madrid aos 88 años.
Así que, dúas ourensás, Rafaela e Purificación, foron pioneiras na ensinanza de cegos e xordos e contribuíron á súa integración total na sociedade.
(Elaboración propia a partir de diversas fuentes).
Vid: "Una boda", La Zarpa, 28 de decembro de 1930, p. 12; El Correo Gallego, 31 de outubro de 1939, p. 4; F.Grande Seara, "De lo mucho que la Organización Nacional de Ciegos debe a una familia orensana", La Región, 30 de abril de 1961, p. 11; "La Meninguitis le privó de tres sentidos", Balerares, 26 de maio de 1965, p. 24; BOE, nº 182, 1 de agosto 1967.
01 enero 2023
ESPERANZA MARTÍN BORRAJO
En 1977, foi nomeada Alcaldesa Pedánea dos barrios de Covadonga, Eirás, Montarín e Guizamonde. Nestes primeiros anos da democracia e cando aínda era difícil que os veciños e veciñas se organizasen polo ben dos seus barrios, Esperanza, co seu “bo facer” e porque consideraba que na base da democracia estaba a participación cidadá, comezou a exercer un labor intenso cuns obxectivos claros e principais como era mellorar as infraestruturas e servizos dos barrios e axudar aos veciños e veciñas que tiñan menos recursos.
O cargo compaxinábao coa súa vida familiar. Ela estaba casada e tiña dous fillos e debía coidar do seu home que estaba delicado de saúde. Finalmente enviuvou aos trinta e catro anos pero traballou arreo para sacar á familia adiante. Esperanza traballaba na casa facendo tarefas de encargo como bordadora e tecedora para tendas como a de Primor de Ourense. Mais ela estaba acostumada a loitar na vida e por iso soubo levar sobre os seus ombreiros o cargo que lle designou a veciñanza e comezou a traballar sen descanso polo que ela cría e consideraba xusto. Un labor duro, intenso e de vocación e totalmente altruísta.
Esperanza comezou a ser unha persoa de referencia para o barrio pois estaba presente alí onde era preciso e porque procuraba buscar solucións a todas as demandas que se propuñan. Cando desapareceu a figura de “pedáneos” as xentes consideraron que ela tiña que seguir á cabeza da veciñanza e, por tal motivo, nomeárona Presidenta da Asociación de Veciños de Covadonga e nesta misión continuou dignificando o barrio que, en tempos, era marxinal. Dicía ela: “Llegué a un barrio sin luz, sin agua corriente, si aceras”. “Me dio mucha pena no había agua corriente ni alcantarillado. Tampoco luz en la calle. Eran tantas las necesidades”[3]
A vida de Esperanza centrouse en proporcionar ao barrio de Covadonga a categoría que se merecía e convertelo no que é agora, un barrio bonito. Durante corenta e dous anos a nosa líder veciñal conseguiu numerosos servizos para que o barrio contase con parques, talleres para os veciños e veciñas, colexios e unhas boas rúas. Esperanza, como ela dicía: “Nunca fuí pedir nada para mí, siempre fue para Covadonga”[4] . O barrio sempre tivo unha connotación negativa, era o barrio onde se concentraban as casas sociais e foi un lugar onde se congregou xente procedente de diferentes lugares, étnicas e culturas o que deu lugar a unha falta de integración. Esperanza conseguiu minimizar os problemas e humanizar o barrio buscando sempre que a xente se sentise orgullosa del. No local da asociación organizaba charlas de médicos e avogados para os veciños, organizaba obradoiros de manualidades e clases para adultos para ensinarlles a ler e a escribir, algo do que sentía moi orgullosa xa que ela o vía como unha grande necesidade. Chegou a crear, incluso, un club de loita grecorromana que deu dous campións e recibiría varios premios[5].
Foron corenta e dous anos dedicada ao traballo veciñal e tivo que tratar con catorce alcaldes de diferente ideoloxía pero sempre foi respectada por todos. Pero como ela di, se volvera a nacer, volvería facer o que fixo: “El título que tengo de alcaldesa del barrio de Covadonga irá conmigo hasta la muerte”[6]
Esperanza non foi só a dirixente veciñal máis veterana da cidade, tamén foi unha veterana no altruísmo e no traballo para os demais procurando unha vida máis xusta. Está claro que a felicidade de Esperanza viña por ver feliz á xente. Ela dixo “ver el cariño de tanta gente es el mejor regalo”, sen dúbida para ela era o título máis honroso.
Faleceu en Ourense o 9 de agosto de 2022 aos 95 anos e voces de diferentes cores amosaron o seu pesar pola perda desta muller loitadora.
(Elaboración propia a partir de diversas fontes)
[1] Antonio Nepereira, la Voz de Galicia, https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/2008/04/19/titulo-alcaldesa-barrio-covadonga-ira-conmigo-muerte/0003_6745733.htm consultado o 26 de marzo de 2020; [2] “La lideresa vecinal más veterana busca relevo”, https://www.laregion.es/articulo/ourense/lideresa-vecinal-mas-veterana-busca-relevo/20170715085020723681.html consultado o 26 de marzo 2020; [3] Idem; [4] M.J.Álvarez, “Esperanza Marín Borrajo. Fui la primera alcaldesa pedánea de España”, https://www.farodevigo.es/portada-ourense/2019/03/08/esperanza-martin-borrajo-primera-alcaldesa/2064889.html consultado o 26 de marzo de 2020; [5] “La lideresa vecinal más veterana busca relevo” , La Región, https://www.laregion.es/articulo/ourense/lideresa-vecinal-mas-veterana-busca-relevo/20170715085020723681.html consultado o día 26 de marzo de 2020; [6] Antonio Nespereira, La Voz de Galicia, https://www.lavozdegalicia.es/noticia/ourense/2008/04/19/titulo-alcaldesa-barrio-covadonga-ira-conmigo-muerte/0003_6745733.htm consultado o 26 de marzo de 2020.
25 diciembre 2022
AS MULLERES DO BELÉN DE BALTAR
Unha pode quedar observando o Belén do escultor Baltar horas e horas pois é unha inmersión ás raíces galegas, aos tempos dun Ourense xa remoto. En efecto, os tempos cambiaron pero revisando estas escenas séntese a nostalxia do noso pasado. Alí están as mulleres na fonte, as mulleres na horta, as mulleres na casa, as mulleres leiteiras, as mulleres castañeiras, as mulleres lavando...son as ourensás que nos precederon. Mulleres traballadoras que nos foron erguendo.
As súas facianas redondas, de ollos vivos, de bocas abertas e grosos beizos, miran ao ceo, quen sabe se procurando un futuro que xa é presente para nós.
Fitemos tamén as mulleres de agora esa vista no futuro, na procura dunha maior convivencia e igualdade, para que sexa un pronto presente para a nosa descendencia.
Bon Nadal
Felices Festas
18 diciembre 2022
ÁNGELES BARBOSA RODRÍGUEZ
Obtivo o título de Mestra Nacional en 1895. En 1899 foi destinada á escola de Vilariño. En 1901 casou co comerciante Antonio Quintana Peláez, natural de Zamora e socio da casa Bobillo. Rexentaba o comercio que se situaba na Praza Isabel a Católica fronte ao Padre Feijóo. En 1927 aconteceu que Antonio Quintana caeu do alto da canteira de Montjuich e non se soubo se foi accidente ou suicidio.
Ángeles deixou de exercer o maxisterio por un período superior a cinco anos e en 1925 solicitou de novo a súa reincorporación. Non sabemos se houbo unha sanción para que deixara de exercer pois en numerosos escritos aparece que en 1926 foi indultada.
Segundo o expediente académico consultado consta unha acta de exame na que se di:
En cumplimiento del artículo 80 del Estatuto de 18 de mayo de 1923 se ha verificado ante el Tribunal que suscribe el examen de aptitud determinado para el reingreso en el Magisterio primario de la maestra que fue de Villarino (Orense) Diña María de los Ángeles Barbosa Rodríguez, habiendo obtenido la calificación de Aprobado. Orense 30 de junio de 1925.
A acta está asinada pola Axudante encargada de Pedagoxía Pilar Guerrero, a Directora da Normal, Leonor L. Pardo e pola Inspectora Xefe, Antonia Ortiz.
En 1933 estaba destinada na escola de Moreiras e ao ano seguinte foi á de Celanova. O 4 de agosto de 1936 apareceu nas listas de "Destitución y cese de los maestros marxistas" que saíron publicadas na prensa local. Era a nómina dos docentes que estaban afiliados á A.T.E.O. e Ángeles era unha delas. Foi trasladada por sanción á escola de A Veiga, supuña pois, un desterro. Dito traslado forzoso era por dous anos coa inhabilitación para exercer cargos directivos e de confianza nas Institucións Culturais.
Faleceu en abril de 1963 cando tiña 84 anos.
11 diciembre 2022
LUCÍA DO MATO
No libro de Bernardo Barreiro titulado Brujos y astrólogos de la Inquisición de Galicia publicado en 1885 pola Voz de Galicia e reeditado en 2012 pola editorial Maxtol de Valladolid recolle o caso acontecido en 1602 de Lucía Mato de Santa María de Vilanova de Ourense e di así literalmente:
Lucía do Mato era vecina de Santa María de Villanueva; y hallándose el inquisidor en la de Allariz, después de publicados los edictos, concurrieron varios delatores acusándola de hechichera. Dijo uno de ellos, y quedaron contestes los demás, de que habiéndola llamado a curar un enfermo, a quien, sin duda, causara la muerte, pidió un barreño, echó agua; y con gotas de cera bendita y ramos de oliva, la removía, pronunciando entre dientes oraciones incomprensibles.
Hizo un agujero en el umbral de la puerta del aposento donde dormía el enfermo, y echando tres gotas de la misma cera bendita dentro del dicho agujero tapólo con las ramas de oliva; y con esto dijo, dando por terminada su curación, que allí dejaba encerradas las malas brujas y no hubiese miedo alguno que volviesen a hacer daño al pobre enfermo, el cual falleció, como casi todos los de las aldeas fallecen todavía, sin asistencia facultativa, y apresurados, cada vez más, por las imprudencias y malos consejos de estos curanderos...(1).
A Inquisicición, un tribunal férreo e inxusto, actuou implacable contra as mulleres e entre elas algunhas das nosas mulleres ourensas.
04 diciembre 2022
DELIA CALVO MORAZA
30 noviembre 2022
OURENSÁS NA RESIDENCIA DE SEÑORITAS DE MADRID DIRIXIDA POR MARÍA DE MAEZTU
Foron trinta e tres as mulleres galegas pensionadas na Residencia de Señoritas de Madrid, entre as cales están sete ourensás, todas elas recollidas neste blog As Nosas Mulleres Ourensás. Foron mulleres que ansiaban ampliar os seus horizontes e grazas a esta institución lograron os seus propósitos.
A Residencia de Señoritas de Madrid fundouse en 1915, institución de grande prestixio cuxa ilustre directora e fundadora foi María de Maeztu. Dito centro estivo funcionando ata 1936. Grazas a ela moitas mulleres cumpriron o seu soño de realizar estudos universitarios. Foi un fito inédito pois, deste xeito, todas as mulleres de calquera parte do Estado podían, non só pensionarse na Residencia, senón disfrutar de todas as actividades que esta lles ofrecía. Segundo recolle a prensa da época, en 1927, chegou a ter mil mulleres pensionadas.
Este Centro era un organismo oficial que dependía da Xunta para a Ampliación de Estudos. Naceu como o empeño de María de Maeztu en axudar ás mozas para que puidesen realizar os estudos superiores en Madrid. Dita residencia tivo unha notable sona en España e no estranxeiro. O centro constaba nos seus inicios dun hotel, pero ditas instalacións foron agrandándose debido a que cada ano había maior concorrencia de mulleres. Comezaron no primeiro ano con 30 pero, segundo a prensa do momento, en 1927 ascendía a preto de mil mulleres as que pasaran pola Residencia.
En 1935 comprendía doce hoteis rodeados de xardíns, nas rúas Fortuny, Rafael Calvo, Martínez Campos e Miguel Ángel. As instalacións reunían as condicións idóneas para poder pensionar a trescentas alumnas. Estaba equipada de mobiliario sobrio e austeiro pero brindaba ás estudantes un fogar no que poder estudar comodamente. Alí estaba organizada toda a vida das estudantes pois, ademais dos cursos que se impartían para profundar nos estudos universitarios que as alumnas cursaban nas súas respectivas facultades, programábanse cursos de idiomas, conferencias, visitas a exposicións, etc...Normalmente, a organización de eventos estaba ao cargo dunha Asociación de Alumnas.
O ambiente era distendido e certamente moi democrático pois cada curso escollíase por votación a unha Xunta Directiva que administraba os fondos e organizaba actividades. Ademais cada trimestre escollíanse a cinco mozas que constituían o Comité de axuda á dirección. Deste xeito había unha implicación que facilitaba a convivencia entre alumnas e dirección e, sen dúbida, o feito de dar responsabilidades ás residentes facía que adquiriran dotes organizativas. Deste xeito os gastos eran administrados tanto pola Dirección como por parte das alumnas. Os gastos centrais administrábaos a dirección da Residencia como eran: calefacción, médico, enfermería, estudos e habitación. Do resto dos gastos encargábanse as alumnas.
As residentes debían pagar unhas cotas non demasiado onerosas pero en 1935 crearon a sección da Cooperativa. Co interese de chegar a un amplo espectro social, A Residencia, no seu vixésimo aniversario, ofertou as Cooperativas para que puideran disfrutar da pensión as mozas con dificultades económicas. Deste xeito, por un módico prezo podían seguir os estudos en Madrid sen carecer de ningún dos beneficios que a Residencia consideraba ensenciais.
Ofertáronse 55 prazas na cooperativa, 25 para alumnas que xa estaban na residencia, 25 para alumnas novas e 5 para estranxeiras. Os gastos das cooperativistas eran dun total de 150 pesetas: a comida era 90, servizos, baños e pequenas reparacións eran 10 pesetas; médico, lavado e luz, 5 pesetas; estudos e habitación 10 e calefacción 15.
Ademais, para incentivar que as mulleres continuasen os estudos, por exemplo, de doutoramento, a propia Residencia convocaba becas para as máis aplicadas. Precisamente en 1933, a ourensá Joaquina Rodríguez Caminero foi unha das becadas pola Residencia xa que obtivera unhas excelentes cualificacións en Filosofía e Letras.
(Fonte: Foto Santos, El Nuevo Mundo, 25 de marzo de 1932, p. 12)
(Fonte: Boletín de Educación, 1935 octubre, p. 4)
A Residencia estaba organizada en grupos. Cada un deles estaba dirixido por unha profesora titulada, xeralmente, antiga alumna. Un grupo dedicábase ás novas residentes e o profesorado encargado deste grupo tiña que dirixir e vixiar ao seu traballo pero tamén as antigas alumnas axudaban ás novas sobre todo nos primeiros meses. Outro grupo dedicábase ás alumnas de maior formación, e despois estaban aquelas mulleres que ían á Residencia para pasar unha parte do curso, ben porque ían opositar, ben porque ían facer cursos preparatorios, exames no Conservatorio...
Todos os grupos participaban de todas as actividades da Residencia. O té servíase todas as tardes no Salón da Biblioteca. Tratábase dun verdadeiro ritual cuxa finalidade era reunir a todas as alumnas. Unha cita á que non faltaba a propia directora que aproveitaba o momento para charlar coas residentes e intercambiar opinións e demandas. Outra cita obrigada da a directora e da secretaria do centro era acudir a comer ao comedor xunto con todas as mulleres, pois a intención era crear un ambiente de vida familiar e de proximidade.
O plan de estudos da Residencia era o seguinte:
- Idiomas: era obrigatorio e gratuíto para todas as residentes.
- Clases de carácter universitario
- Filosofía e Pedagoxía.
- Bacharelato e Comercio.
- Cursos para a formación de bibliotecarias.
- Secretariado.
- Laboratorios.
- Cultura xeral.
- Clases particulares.
Non cabe dúbida que esta institución foi un fito que permitiu que miles de mulleres cumpriran os seus obxectivos.
Vid: Hai suntuosa bibliografía sobre a Residencia e a importancia que tivo para que moitas mulleres puideran cursar estudos superiores en Madrid. Para esta breve reseña empregouse, fundamente, a información da hemeroteca, en especial, o Boletín de Educación, unha publicación de 1935 e o Noticiero gallego, de 1935.
27 noviembre 2022
ANTOLINA VILA PUGA
Tras a súa chegada, continuou exercendo como mestra e entrou a formar parte da Xuventude feminina de Acción Católica pois era unha muller educada nos principios morais e relixiosos propios da época e sería das primeiras socias da Asociación de Mestres Católicos que se formou en marzo de 1937 integrada na Federación Católica de Maestros Españoles actuando como portavoz e iniciadora da agrupación na cidade ourensá e participando nas semanas pedagóxicos que esta organizaba. Para ela era unha honra formar parte da Asociación xa que “La Asociación de Maestros Católicos nace pletórica de vida con la vitalidad propia de una obra de tan elevados fines como son: Niño, Escuela, Maestro, Cultura Española. Es, por consiguiente, eminentemente profesional y como tal establee de manera terminante su neutralidad”[2] . Son as palabras que pronunciou Antolina o 4 de marzo de 1937 na Asemblea da recén creada Asociación.
Accedeu ao cargo de inspectora con carácter provisional desta provincia o 21 de febreiro de 1939 e adxudicóuselle as escolas de nenas da zona octava que comprendía o Partido de Verín, concello de A Veiga, A Gudiña e a Mezquita. Tras este período interino pasa a ser directora, en 1942, da escola graduada Curros Enríquez.
Presentouse ás oposicións de inspección en 1946 e é unha das 92 opositoras para as 50 prazas que se convocaron e ese ano xa é inspectora provisional en Ourense. O 12 de abril de 1947 posiciónase como inspectora propietaria agora na zona de Poboa de Trives. Tiña en 1954 ao seu cargo a zona dúas que comprendía as escolas de Vilamarín, A Peroxa, Coles; Canedo; Nogueira, Pereiro, Esgos, Vilariño de Conso, O Bolo e o Partido de Trives.
Diligencia de posesión.
En el día de la fecha, y cumpliendo lo dispuesto en comunicación nº 4501 del Ministerio de Educacion Nacional, de fecha 30 de junio último que literalmente dice: “en atención a la conveniencia de la enseñanza, esta Dirección General ha acordado nombrar Inspectora Secretaria de la Inspección de Enseñanza Primaria de la provincia de Orense a Doña Antolina Vila Puga” se procede en su virtud a dar posesión del destino para que ha sido nombrada a la mencionada Señorita Vila Puga, que se hace cargo de los libros y documentación de la Secretaría de esta Inspección.
Y para que conste, se extiende la presente diligencia de posesión que se firma y sella con el de esta oficina, en Orense a siete de julio de mil novecientos cuarenta y siete.
Firmado: Inspector Jefe. [3]
Acudía como inspectora aos cursos de alimentación e nutrición que se organizaban co obxectivo de que o profesorado adquirira as nocións básicas para que logo se transmitiran aos pais dos alumnos co fin de mellorar a súa nurición. Tamén asistía xunto con outras compañeiras como María Cid ás reunións mensuais dos mestres alfabetizadores que se celebraban no salón de actos da Inspección de Primeira Ensinanza. Eran campañas que se facían desde a administración para levar a cabo as ensinanzas básicas para a poboación adulta. Así mesmo, en numerosas ocasións foi Presidenta de Tribunal de oposicións de maxisterio.
Faleceu en Ourense o día 22 de de agosto de 2010 cando tiña cen anos cumpridos.
[2] “Federación Católica de Maestros Españoles”, La Región, 7 de marzo de 1937, p. 4.
[3] AHPOU, Libro registro de inspectores 1947-1971, p. 10, C- 24121 /12
25 noviembre 2022
MARÍA DE LA TORRE Y HACHA (María de la Torre Acha)
Foi a primeira concellala nun municipio de Ourense.
María naceu en Ourense e era filla de María de Acha y Larrauri. En canto ao pai, probablemente fose Eladio de la Torre Fernández que era sarxento militar e desde Tarragona foi destinado a Ourense en 1897 pois nomeárono Vixiante do Canal do Loña, cargo ao que renunciou en maio dese mesmo ano. Este faleceu en Ourense o 31 de xaneiro de 1917. A nai de María faleceu o 20 de novembro de 1952. María tiña unha irmá chamada Marina. A familia residía na Rúa Lamas Carvajal, número 2, segundo piso.
Unha das tías era Venancia de Acha, casada co comandante militar, Don Antonio Balvís Forneiro, destinado en Sobrado dos Monxes, un home recoñecido na provincia. Outra das tías por parte do pai era Herminia de la Torre Fernández e curmá de María de la Torre Parada.
Tiña o título elemental de Maxisterio, expedido o 29 de decembro de 1911. Comezou a exercer como interina en 1910 pero quixo promocionar e en 1912 obtivo na Normal de Pontevedra o Grao Superior de Maxisterio acadando na Reválida a cualificación de sobresaliente. Ese mesmo ano foi para a escola de Riocaldo en Lovios e ao ano seguinte foi á de Fonteita en Chandrexa. En 1914 presentouse ás oposicións en Santiago e, tras aprobalas, adxudicáronlle praza no pobo de Berrande en Vilardevós. Foi a mestra titora de prácticas de Carmen López Bello na escola de Cartelle no curso 1917-1918.
Alí, en Cartelle, estivo exercendo durante varios anos ata que, posteriormente, foi destinada en 1923 á Vilamarín. Alí compaxinou o seu traballo co da concellería. En 1934 cambiou de escola para a de Tamallancos, no mesmo concello, En 1944 foi destinada a Tamallancos e de aí pasaría á escola de Pereiro de Aguiar.
No anexo do 8 de marzo de 1924 do Estatuto municipal incluía por primeira vez no censo para poder votar ás mulleres maiores de 23 anos, solteiras, non tuteladas por homes ou polo Estado. Posteriormente, tamén as que reunisen estes requisitos podían postularse para un cargo político. Pero, realmente, isto non se aplicou pois para designar concellais, serían ao fin os Gobernadores. E, en efecto, algunhas foron designadas para cargos políticos nos gobernos municipais, e en Ourense, unha delas foi María de la Torre.
O procedemento de nomeamento de María de la Torre concellala foi o seguinte. O tenente de Infantería Máximo Macho levou a cabo unha inspección no Concello de Vilamarín por orde do Gobernador Civil. Tras dita inspección ocular atopáronse moitas irregularidades polo que toda a Corporación foi suspendida sendo substituída por un novo alcalde e concellais. O novo alcalde sería José Blanco González e, María de la Torre sería nomeada segunda Tenente Alcalde. Así pois, a nova corporación estaba formada polo alcalde e dez concellais, sendo María a única muller. O dicurso pronunciado polo Sr. Macho destacou a incorporación desta "distinguida señorita" da que dixo que era unha muller moi culta e que estaba desempeñando un importante labor na escola de Vilamarín, e ademais afirmou:
era de esperar una labor fructífera y delicada, que será, a no dudarlo, un valioso elemento de colaboración para el señor alcalde electo Don Juan Blanco, maestro nacional de Reádegos...El Señor Blanco contestó al Señor Macho agradeciendo las frases laudatorais para todos y especialmente las dedicadas a los maestros, y dedicó elogios muy merecidos para el digno señor gobernador, que llevó al Municipio la primera señorita, a fin de que con su talento y belleza colabore al engrandecimiento del mismo... (1)
23 noviembre 2022
LAURA CONDE CORTIÑAS
Rematados os estudos comezou sendo interina en diversas escolas. En 1913 déronlle destino na graduada de Ponteareas. Despois, en 1917 estaba destinada na escola de Panxón pero en 1918, por concurso de traslado, ocupou a praza na escola de Guillamil, en Rairiz de Veiga. En 1925 presentouse ás oposicións restrinxidas e superounas e en 1927 deixa a escola de Guillamil para cubrir a praza en Verea.
En 1940 foi cando se ditou a sentencia da destitución e separación definitiva do servizo e baixa no escalafón.
O 16 de xuño de 1957 o Boletín Oficial recoñeceu a rehabilitación da mestra polo que puido reincorporprarse ao maxisterio e foi destinada ao pobo de Penafolenche, en Trives.
Faleceu en maio de 1974.
20 noviembre 2022
MARÍA CID LÓPEZ
Hai que dicir que para formarse para o corpo da inspección había que acudir aos Estudos Superiores de Maxisterio de Madrid. Como dixemos, polo RD do 7 de febreiro de 1913 créase o corpo de inspectoras (Lei de Rafael Altamira). No artigo 2 indícase como se procedería co acceso: Dous terzos da inspección procederían por nomeamento directo da Escola Normal Superior; outro terzo accederían por oposición que consistía na realización na Superior de Madrid de cinco exercicios: -Exercicio escrito de dous temas sacados a sorte de entre vinte sobre Pedagoxía, Historia da Pedagoxía, Lexislación escolarcomparada e técnica da inspección. -Exercicio oral a cinco temas sacados a sorte entre os mencionados anteriormente. -Tradución do francés dun texto de Pedagoxía e sen emprego de dicionario. -Exercicio práctico sobre a tramitación de algún expediente ou unha visita a unha escola. -Exercicio práctico de ensinanza nunha escola nacional. |
-Exercicio escrito que consistirá nunha redacción dun informe sobre un caso práctico de lexislación escolar e outro sobre un punto de Pedagoxía ou Historia de Pedagoxía ou Organización escolar. Realizarase ante tribunal. -Exercicio práctico: visita de inspección a unha escola pública ou privada e redactar un informe. -Exercicio oral que consiste en contestar verbalmente a un tema sobre Piscoloxía pedagóxica, Organización escolar e Didáctica e a traducir correctamente do francés. |
“Los niños rebosando emoción y alegría, van ocupando sus puestos. Nuestra eximia inspectora doña María Cid López vence con insuperable entusiasmo el agotamiento producido por largos y fatigosos días de peregrinación visitando escuelas enclavadas en inhóspitos lugares y se dispone con ejemplar grandeza de alma, a dirigir la excursión, dándole así solemnidad y prestigio…” [3]
En 1937 ocupou o cargo con carácter interino de Xefa Inspectora polo cese de Don Afonso Iniesta. O 22 de novembro de 1939 foi nomeada Inspectora xefa de Primeira Ensinanza desta provincia, cargo do que cesará voluntariamente o 17 e novembro de 1944. Anos despois, en xaneiro de 1950, cesa voluntariamente nesta provincia para pasar a prestar servizos en calidade de agregada en Toledo:
En las oficinas de la Inspección de Enseñanza Primaria de Orense a veinticinco de enero de mil novecientos cincuenta, se extiende la presente diligencia para hacer constar que, con fecha de ayer, se ha recibido del Ilustrísimo sr. Director General de Enseñanza Primaria una comunicación que, copiada a la letra dice:
Con esta fecha, el Excmo Sr. Ministro del Departamento me comunica lo siguiente: “Ilmo Sr. Este Ministerio acuerda que la Inspectora de Enseñanza Primaria de la provincia de Orense, Doña María Cid López, pase agregada a la Inspección de Enseñanza Primaria de la provincia de Toledo, si bien seguirá percibiendo sus haberes por la plantilla de Orense. Lo que traslado a V.I a los efectos oportunos. Dios guarde a Vd muchos años. Madrid, a 18 de enero de 1950, etc.
Y para que conste, a los efectos que en orden se tramita, lo firmo en Orense, con el visto bueno del Sr. Inspector Jefe, en la fecha señalada.
Inspector jefe. Emilio Nogueira
Inspectora Secretaria: Antolina Vila[4].
(Elaboración propia. Entrada suxeita a publicación)
[1] Vid: Cid Galante, Rosa María, Muller e educación en Ourense (1900-1930), Tese de Doutoramento. El magisterio español, Revista General de la Enseñanza, Número 4101, 6 de maio de 1913, p. 243; El Magisterio español, Revista General de la Enseñanza Número 6232, 21 de febreiro de 1922, p. 362; El Magisterio español, Revista General de la Enseñanza Número 8369, 5 de agosto de 1929, p.15; El Magisterio español, Revista General de la Enseñanza , Número 8970, 14 de abril de 1932, p. 70; El Magisterio español, Revista General de la Enseñanza, Número 8982, 12 de maio de 1932, p. 238; El Progreso, Número 10824, 7 de maio de 1929, p.3; La Libertad, Número 3052, 29 de decembro de 1929, p.10; El Día de Palencia, Número 12584, 9 de xaneiro de 1930, p. 6; El Pueblo gallego, Número 5046, 24 de novembro de 1939, p. 1; Número 3115, 23 de marzo de 1934, p. 10; Manuel SOUTO CACABELOS, Manuel “Boborás. Labor cultural”, El Pueblo gallego, Número 3417, 21 de marzo de 1935, p. 11; Número 3500, 26 de xuño de 1935, p. 3; El Correo gallego, Número 25563, 13 de marzo de 1954, p. 5.
[2] “Semana Pedagógica en Ribadavia”, La Zarpa, 11 de abril de 1934, p. 1.
[3] El Pueblo gallego, Número 3519, 18 de xullo de 1935, p. 13.
[4] AHPOu, Libro registro de inspectores (1947-1971), p. 21, Caixa 24121/12.