SIRA GONZÁLEZ CID

Quixera agradecer a Rafael Salgado o haberme referenciado a súa bisavoa e tía bisavoa  pois foron  das primeiras mestras tituladas en Ourense cando se creou a primeira Escola Normal de Mestras a finais do século XIX .

Rosa Laureana e Sira González Cid eran fillas de Joaquín González Cortés e Petra Cid Blanco.  As dúas destinaron a súa vida á ensinanza sendo das primeiras mulleres de Ourense que se titulan en Maxisterio.

  Cando Rosa e Sira accederon ao maxisterio nos anos oitenta do século XIX practicamente estaban a crearse os estudos de maxisterio para as mulleres na cidade de Ourense. Fagamos un breve repaso de cómo foi a implantación deste estudos na nosa cidade[1]. Con respecto á Escola Normal de Mestras de Ourense, en 1877 o Señor Gobernador provincial indicou á Deputación Provincial de Ourense a necesidade de ocuparse da instalación da Escola Normal de Mestras con arranxo ao que dispuña a Real Orden de 14 de Marzo de 1877. A partir de entón, a constitución da Escola Normal de Mestras de Ourense tivo un proceso longo debido aos pertinentes trámites polos que tivo que transcorrer e que arrincarían dende que a Junta Provincial de Ourense solicitou, o 18 de maio de 1877, ao Rector de Santiago a necesidade de levar adiante implantación desta Institución con tres obxectivos principais: elevar o nivel do ensino das nenas da provincia, formación da muller e, en definitiva, para o ben da provincia en xeral. A Xunta Local destacaba que o número de mestras aspirantes ás escolas era moi escaso debido a que as mestras ourensás eran de escasa fortuna por non existir unha Escola Normal de Mestras e as que querían adquirir un título profesional, tiñan que facer grandes sacrificios para trasladarse a outras provincias.

     Así mesmo a Xunta de Instrución Pública de Ourense solicitou ao Reitorado o día 26 de maio de 1877 que comunicara ao Sr. Ministro de Fomento a decisión tomada para que este mediara ante o Rei e dera o visto bo de que a Deputación Provincial de Ourense levara adiante a iniciativa da instauración. O Reitorado responderá positivamente á petición.

      A Deputación instalou en 1879  a Escola Normal de Mestras no Ex Convento de Santo Domingo.

A Normal de Mestras pasaría a estar provisionalmente durante un breve tempo no Hospital de San Roque:

Sira González naceu o 1 de novembro de 1879 en Celanova e era irmá de Rosa Laurenana. Realiza os estudos de Maxisterio acadando o Título Superior e en 1902 foi destinada como mestra interina á escola incompleta de A Merca cobrando 250 pesetas. En 1903 foi destinada á recentemente creada escola incompleta de Rairo. Un ano máis tarde xa foi nomeada mestra da escola mixta completa de Tosende en Baltar. Logo a Rebordechao en Vilar de Barrio en 1909 e San Vitorio de Allariz e en 1912 vai para Folgoso de Allariz asecendendo a 1000 pesetas de soldo en 1916 e onde permaneceu moitos anos ata 1933. En marzo de  1935 adheriuse ao Fogar do Mestre. Casou con Delfín Sánchez Nóvoa un recoñecido industrial con quen tivo un fillo chamado Antonio Sánchez González que, seguindo os pasos da nai, tamén foi mestre e exercía en Trasalva. Sira enviuvou en 1939 sendo o falecemento do seu home moi sentido na cidade[2]. Antonio acadou no Instituto unhas brillantes cualificacións en todas as materias titulando en 1912 e presentouse ás oposicións de maxisterio e comezou a traballar, obtendo a súa primeira praza como titular en San Xoan del Río. Casou con Margarita Abundancia Fortes filla do avogado Pío Abundancia Álvarez.

Era unha muller devota e suscribiuse para o Monumento do Sagrado Corazón en 1917. No 7 de abril de 1926 amadriñou á súa sobriña Olimpia González, filla dos señores González, Vicente González, Participou na homenaxe ao señor Rubín en 1928. Faleceu en 1960 con 84 anos de idade[3].

---

[1] dita información pode ampliarse pola publicación de Rosa Cid Galante titulado: A Orixe da Escola Normal de Mestras de Ourense. Desde a súa orixe aos nosos días.

[2] La Región, 5 de xuño de 1940.

[3] Boletín Oficial de la provincia de Orense: Año 1902 Número 259 - 1902 noviembre 12

Boletín Oficial de la provincia de Orense: Año 1903 Número 41 - 1903 febrero 20

El Eco de Santiago : diario independiente: Año IX Número 2965 - 1904 Septiembre 06

El Eco de Santiago : diario independiente: Año XII Número 3365 - 1907 Marzo 18

Boletín Oficial de la provincia de Orense: Año 1907 Número 244 - 1907 noviembre 2

l magisterio español : Revista General de la Enseñanza: Epoca 4ª Año XLIII Número 3314 - 1909 Junio 05

El Pueblo gallego : rotativo de la mañana: Ano XXXVI Número 12167 - 1960 novembro 

---

ROSA LAUREANA GONZÁLEZ CID

Quixera agradecer a Rafael Salgado o haberme referenciado a súa bisavoa e tía bisavoa  pois foron  das primeiras mestras tituladas en Ourense cando se creou a primeira Escola Normal de Mestras a finais do século XIX .

Rosa Laureana e Sira González Cid eran fillas de Joaquín González Cortés e Petra Cid Blanco.  As dúas destinaron a súa vida á ensinanza sendo das primeiras mulleres de Ourense que se titulan en Maxisterio.

   Cando Rosa e Sira accederon ao maxisterio nos anos oitenta do século XIX practicamente estaban a crearse os estudos de maxisterio para as mulleres na cidade de Ourense. Fagamos un breve repaso de cómo foi a implantación deste estudos na nosa cidade[1]. Con respecto á Escola Normal de Mestras de Ourense, en 1877 o Señor Gobernador provincial indicou á Deputación Provincial de Ourense a necesidade de ocuparse da instalación da Escola Normal de Mestras con arranxo ao que dispuña a Real Orden de 14 de Marzo de 1877. A partir de entón, a constitución da Escola Normal de Mestras de Ourense tivo un proceso longo debido aos pertinentes trámites polos que tivo que transcorrer e que arrincarían dende que a Junta Provincial de Ourense solicitou, o 18 de maio de 1877, ao Rector de Santiago a necesidade de levar adiante implantación desta Institución con tres obxectivos principais: elevar o nivel do ensino das nenas da provincia, formación da muller e, en definitiva, para o ben da provincia en xeral. A Xunta Local destacaba que o número de mestras aspirantes ás escolas era moi escaso debido a que as mestras ourensás eran de escasa fortuna por non existir unha Escola Normal de Mestras e as que querían adquirir un título profesional, tiñan que facer grandes sacrificios para trasladarse a outras provincias.

    Así mesmo a Xunta de Instrución Pública de Ourense solicitou ao Reitorado o día 26 de maio de 1877 que comunicara ao Sr. Ministro de Fomento a decisión tomada para que este mediara ante o Rei e dera o visto bo de que a Deputación Provincial de Ourense levara adiante a iniciativa da instauración. O Reitorado responderá positivamente á petición.

A Deputación instalou en 1879  a Escola Normal de Mestras no Ex Convento de Santo Domingo.

A Normal de Mestras pasaría a estar provisionalmente durante un breve tempo no Hospital de San Roque:

    Pois ben, as nosas queridas mestras das que nos ocupamos foron das primeiras e aínda poucas mulleres que estarían por estes edificios da nosa cidade que acolleron de primeiras a Escola Normal de Mestras.

    Rosa Laureana naceu en 1868 e recibiu o título de maxisterio en 1887. Nese mesmo ano destinárona como interina á escola de Pontedeva para trasladarse definitivamente o 21 de outubro de 1890 á escola mixta de San Cipriano de Cobas, permanecendo ata 1911 pois foi para a escola de Loñoá, no Pereiro de Aguiar. Casou con  Joaquín Fidalgo con quen tivo tres fillas e un fillo chamados Esther, Sira Isaura,  Sara e  Joaquín Fidalgo González.  Rosa Laureana enviuvou en 1929.

    Acolleu na súa casa don Fernando Quiroga Palacios cando veu ao Seminario de Ourense. Posteriormente don Fernando viña visitar todos so veráns a dona Laurena á súa casa de Loñoá do Monte.

A filla do matrimonio, Esther, casou en San Cipriano de Cobas o 14 de febreiro de 1929 co industrial Antonio Gómez e actuaron de padriños Don Delfín Sánchez Puga e a súa dona, tía da noiva, Sira González Cid.

     Joaquín Fidalgo, o irmán da noiva, casou con Alejandrina Alonso en Ribadavia e era viaxante dunha importante firma comercial de Ourense. Faleceu o 29 de outubro de 1975 de un ataque cardíaco cando se dispuña a limpar a tumba da súa nai, un feito que conmocionou á cidade.

      Sara Fidalgo estudou o bacharelato no Instituto Provincial de Ourense e obtivo o título en 1927 e seguiría a senda da súa nai converténdose en mestra superando os cursiños-oposición en 1932 e foi destinada a Loureiro, a Nogueira e despois colleu a praza en propiedade en Robra onde, de feito, en 1967 tivo ocasión de mostrar ao Gobernador Civil de Ourense, Don Eduardo Rodrigo Iglesia e ao Presidente da Deputación Provincial, Don José de la Torre Moreiras, a escola, as aulas do novo centro e incluso solicitaron un terreo para experimentación agrícola. 

      A outra filla Isaura Sara, tivo unha moi boa formación, estudando tamén o Bacharelato no Instituto Provincial de Ourense pero faleceu moi nova, en 1936. O pobo de Lañoa lamentou a grande perda[2]

---

[1] Dita información pode ampliarse pola publicación de Rosa Cid Galante titulado: A Orixe da Escola Normal de Mestras de Ourense. Desde a súa orixe aos nosos días.

[2]El Magisterio gallego : Revista de instrucción primaria: Num. 162 (05/02/1887).

El Magisterio gallego : Revista de instrucción primaria: Num. 159 (05/01/1887).

 El magisterio español : Revista General de la Enseñanza: Epoca 4ª Año XLV Número 3594 - 1911 Mayo 20).

El Magisterio gallego : Revista de instrucción primaria: Num. 385 (25/08/1890).

El Pueblo gallego : rotativo de la mañana: Ano VI Número 1556 - 1929 febreiro 14.

El Pueblo gallego : rotativo de la mañana: Ano 54 Número 20469 - 1978 outubro 29.

El Compostelano : diario independiente: Ano VIII Número 2316 - 1927 decembro 6.

El Progreso: Ano LX Número 18516 - 1967 febreiro 17.

El Pueblo gallego : rotativo de la mañana: Ano IX Número 2516 - 1932 abril 19.

El Pueblo gallego : rotativo de la mañana: Ano XII Número 3361 - 1935 xaneiro 15.

12 de xuño de 1938.

8 de outubro de 1938.

12 de maio de 1938.

AMOTINADAS DE OURENSE

O día 13 de setembro de 1920 un acontecemento chamativo aconteceu na cidade de Ourense. Un grupo de mulleres se amotinaron ante o Concello sendo alcalde Don Francisco Villanueva Lombardero pois protestaban polo desabastecemento do preciado alimento dos ovos, un alimento de primeira necesidade. Non conformes con iso tamén se dirixiron ao Gobernador, José López Boullosa. A situación era preocupante nunha época onde, tras a crise da gripe, a poboación precisaba ter garantías de alimentos. Este problema no era único pues en Pontevedra también se produjeron protestas por los precios de los huevos consiguiendo que se abarataran. 

Eran anos difíciles. Os anos da primeira guerra mundial converteron a España en potencia exportadora e terra propicia para o investimento estranxeiro. Malia a prosperidade e a expansión económica produciuse a alza de prezos e unha escaseza de produtos de primeira necesidade pois eran vendidos aos países belixerantes, quedando desabastecido o mercado nacional. Dobraban ou triplicaban os seus prezos produtos En todos os recunchos da península sucedéronse folgas, disturbios e loitas rueiras.

En xaneiro de 1918, meses antes do fin da guerra, unha multitudinaria e pacífica manifestación de ourensáns, encabezados polo propio alcalde, esixira ao Goberno Civil o establecemento dunha taxa ou prezo fixo para todos os artigos de primeira necesidade, así como a prohibición de que fosen exportados. Diso encargouse unha Xunta Provincial de Subsistencias, que contaba con varios inspectores que trataban de evitar que saíse ilegalmente mercadoría da poboación ou que esta se vendese a prezos desorbitados. Aínda así as taxas non se respectaban e proliferaron os altercados nos mercados e os asaltos a carros de transporte.

O malestar dos ourensáns ante a carestía da vida chegou a un punto límite en maio de 1920. A xente empezou a protestar contra o proceder dos acaparadores e a escaseza de subsistencias.

Un grupo dirixiuse a asaltar o almacén de ultramarinos de Florentino Moretón, mentres o groso da multitude encamiñábase ao centro da cidade e apedreaba canto almacén atopaba ao seu paso na rúa Progreso. Como as forzas de seguridade e da garda civil eran insuficientes para conter á multitude, saíron á rúa as tropas a petición do gobernador, pero o comandante militar tivo que advertir á autoridade civil que serían inmediatamente retiradas a non ser que se declarase o estado de guerra. Ao tres da tarde era publicada a lei marcial.

Ourense permaneceu paralizada durante varios días, sen xornais, sen transportes públicos e con todo o comercio pechado. Mentres, o que máis quebradizos de cabeza ocasionaba ás autoridades era o asunto da fariña. Tiñan noticias de que había almacenados na cidade máis dun millón de quilos, pero a taxa estipulada para a súa venda levaba aos almacenistas a reter a mercadoría. A Xunta de Subsistencias acordou finalmente incautar un corenta por cento das existencias e rebaixar dez céntimos o prezo de quilo de pan.

Volta a tranquilidade, cominouse aos comercios a que abrisen as súas portas e ás vendedoras do mercado a volver aos seus postos. Con todo, durante un tempo faltou por completo na cidade o leite, as hortalizas e os legumes, con gran descontento da poboación. A pesar da impotencia das autoridades para atopar unha solución, boa parte da cidadanía apoiou ao Concello e ao Goberno Civil.

Pero o problema da escaseza e carestía dos produtos de primeira necesidade continuou enturbando a vida social e política da cidade do as Burgas.

Vid: El Compostelano : diario independiente: Ano I Número 179 - 1920 setembro 15; "1920: Estado de Guerra" Faro de Vigo

ANGELINES QUINTELA

Agradezo a información facilitada por Loli Sanfer que me puxo na senda desta muller emprendedora. Os que tiveron a sorte de coñecela dicían dela que era unha muller emprendedora e adiantada ao seu tempo pero tamén pretendía visibilizar a todas as mulleres pois foi a creadora de AME que é a Asociación de mulleres emprendedoras. Traballou como funcionaria encargada do protocolo na secretaría do Gobernador Civil. En 1961 crea unha academia para forma opositores e foi tal o éxito que pediu a excedencia como funcionaria para dedicarse de pleno á formación dos opositores. A academia estaba situada na rúa do Progreso, nº 62.  Foi presidenta da Confederación de  empresarios, Conselleira de Caixa Galicia e, como se dixo anteriormente, a fundadora de AME. Como se di dela "Foi unha muller importante en Ourense, en certa medida unha pioneira nesto de abrir camiños, suave e firmemente"
Faleceu o 17 de xullo de 2017.


Vid: La Voz de Galicia
La Región
Cartas ao Director La Región

ANA CID ANDRÉ

Ana Cid André naceu en Verín en 1962 e é unha voz moi destacada no mundo da lírica cos matices de soprano e mezzosoprano.

Para coñecer o talento de Ana e o seu gusto e paixón pola música é obrigado aludir á súa avoa materna Jannette, unha francesa que estudou canto en Estados Unidos onde coñeceu ao seu marido oriúndo de Verín e co que se traslado a vivir na vila. Di Ana que 'Ela foi a causante de que na miña casa escoitásese música acotío e que todos os meus irmáns, nove en total, cantásemos desde nenos e tocásemos algún instrumento'. Di que dela herdou 'Creo que o gusto e a sensibilidade que se necesitan para cantar”.

Foi alumna da Escola Superior de Canto e estudaba á vez catro idiomas. Aos once anos gañou en Santiago o Premio dun festival de música latinoamericana. Esta afección familiar á música levouna a estudar solfexo con dona Lolita en Verín e máis tarde, con apenas 14 anos, cantou no conservatorio de Capitán Eloy, onde a traía o seu pai un día á semana, coa profesora dona Ana Deza Bonet. 

A súa primeira actuación lírica foi no Liceo con “La paloma” do 'Barberillo de Lavapies'. E así seguiu ata que aos 17 anos deixouno. 

Pero a súa nai, convencida das calidades da súa filla, inscribiuna nun curso de canto no 'Palacio de Metaus' en Vila Real (Portugal). Alí coñeceu á profesora e fundadora da Escola de Canto de Madrid, Lola Rodríguez Aragón, quen a animou a ingresar na súa escola e nos anos oitenta comeza a súa carreira profesional. 

O seu recoñecemento  e a consolidación como figura da ópera plasmouse ao gañar o Premio Nacional de Soprano en Logroño cando tiña 25 anos.

Virían xiras por China e Europa, o seu paso de soprano a mezzo, o seu matrimonio cun baixo-baritono, cursos internacionais, dous fillos e o seu ingreso no coro do teatro da Zarzuela.

A tempada operística de 1985 foi importante para a carreira da soprano e en China, triunfou na xira que realizou co grupo lírico español Eurídice interpretando fragmentos dun xénero tan pouco habitual no afastado oriente como a zarzuela. Destacados comentaristas musicais da época resaltaron as actuacións de Eurídice en Pequín, como pouco antes fixérono en Corea do Norte, apuntando que o xénero destacara pola forza e facilidade comunicativa que transmitía ao público oriental.

Vid: Maribel Outeiriño, La Región

La Voz de Galicia

LINA ARAÚJO

Lina Araújo foi unha pintora que naceu en Cuba pero os seus pais eran ourensás que emigraran á illa. Regresaron a Ourense nos anos sesenta pois perderan a facenda pola crise na illa.
Lina tiña un espírito artista que transmitía a través das súas pinturas o seu estado interior. Mesturou nos cadros a visión cubana e galega empregando como tema principal as paisaxes de clara sensibilidade.
Expuxo en numerosas ocasións no Liceo Ourensán sendo moi ben acollidas as súas mostras. Tamén noutras cidades galegas tiñan moita aceptación as pinturas coloristas de Lina. A técnica empregada era o óleo e era moi habitual que anunciasen as súas exposicións como "Pinturas cubanas e españolas" aludindo a esa mestizaxe das culturas nas que Lina se criou.

Dicían que a súa pintura era viva, potencial e transcendente.

El Pueblo gallego : rotativo de la mañana: Ano XXXVIII Número 18672 - 1962 xuño 16

MARISA DE MESA

María é unha artista pictórica nacida en Madrid pero de nai ourensá. Pasou gran parte da súa infancia en Ourense. Era a neta do prestixioso arquitecto Antonio de Mesa Álvarez o que deseñou o Obelisco e a fábrica de Tabacos. Fillo dun enxeñeiro do ferrocarril do Noroeste, cursou os seus estudos de Arquitectura en Madrid entre 1880 e 1887. Unha vez titulado accedeu na cidade da Coruña, a partir de 1890, aos cargos de arquitecto municipal e arquitecto de Facenda. Na mesma cidade foi académico da Real Academia de Belas Artes, ata que se trasladou en 1923 a Madrid, onde finalmente faleceu.

Entre as obras realizadas para o concello coruñés destacan o desaparecido lavadoiro público do Parrote (1896) e a reforma do edificio da Fábrica de Tabacos (1908), e quedaron sen executar outros proxectos de estilo ecléctico, como o mercado para a praza de San Agustín (1910 e 1911). Polo que respecta ao seu exercicio libre da profesión, as súas vivendas mantivéronse igualmente dentro do eclecticismo, sen chegar a implicarse na tendencia modernista. Unha das súas obras máis singulares foi a nova Terraza que substituíu en 1920 á primitiva modernista do paseo de Méndez Núñez, para servir como cafetaría e lugar para celebrar bailes, exposicións ou conferencias Real Academia de Historia.

Marisa dedicouse desde moi nova á pintura sobre todo pintura ao óleo e os seus mestres foron Sotomayor e Julio Moisés. Tamén era unha entusiasta admiradora do estilo impresionista e admiraba a Sorolla, pero tamén a Goya, Velázquez, O Greco, Murillo, Miguel Angel... Na súa temática poderíase apreciar a influencia de Sotomayor con cadros de temas costumistas e con cores e pinceladas contundentes ao óleo. Dicía que para se unha boa artista había que rodearse de bos mestres e ser unha persoa moi traballadora.

Tivo interesantes exposicións e moi existosas por toda España a comezos dos setenta.

Vid :Hoja Oficial del Lunes : Año XXXI Número 1330 - 1972 diciembre 11

ISABEL CAROU

María Isabel Carou Rodríguez naceu en Madrid o 5 de novembro de 1926, mais ela criouse en O Carballiño  e vivíu alí ata que marchou á Universidade de Santiago, onde fixo estudos de Química. Pero a radio chamou ás súas portas e foi tal a paixón que sentiu polas ondas que xa se dedicaría a ela toda a súa vida, corenta anos na Radio Galicia-Ser. Nas súas propias palabras dicía: "Tenía veinte años, nacía la radio para mi y yo nacía para la radio". Traballou a maior parte da súa vida nun ambiente de homes. No micrófono cultivou todos os xéneros, tanto noticias como tráiler de cine, como sonoros dramáticos... . Programas con selo propio que aínda hoxe lembra a audiencia compostelá foron Diálogos con Isabel, un consultorio por carta, e Piedra viva, sobre a vida conventual nos mosteiros galegos. As súas compañeiras de micrófono dicían que Isabelita, como a chamaban os oíntes, “leía como nadie”.

Formou parte do pequeno elenco de mulleres que entón comezaban na radio, xunto con Mariluz Villar, Tareixa Navaza...

Faleceu aos 88 anos pero a súa voz permanece na memoria.

La Región
Isabel Carou

MERCEDES SUÁREZ PAZOS

O noso blog non pode deixar de mencionar a aquelas mulleres que desempeñaron un labor profesional de recoñecido mérito na nosa cidade, como é o caso de Mercedes Suárez Pazos que naceu en A Coruña, no barrio de Montealto, o 28 de abril de 1950, pero dende 1974 vive e traballa en Ourense,  a  cidade onde se afincaría xa de maneira permanente e onde se sente unha ourensá de pro.

       A Mercedes Suárez débeselle agradecer a formación  de numerosas xeracións de mestres e mestras ourensás así como pedagogos e pedagogas aos que sempre lles  inculcou os valores da docencia, a necesidade de que levaran á práctica unha pedagoxía activa nas aulas, o deber de formar a un alumnado crítico como “suxeito” de aprendizaxe e non “paciente” dun ensino ríxido.  En definitiva, Mercedes sempre defendeu a renovación da escola pois ela cre nunha escola viva na liña dos grandes pedagogos.  As súas clases sempre propiciaron a reflexión e a análise  na procura de que  os futuros mestres e mestras, e estudantes de pedagoxía e psicopedagoxía  foran axentes de cambio nas metodoloxías de ensino-aprendizaxe.  Todo este labor e entrega  na nosa cidade fai que a teñamos presente no noso blog.

 Fixo Maxisterio na Escola Normal de A Coruña, estudando posteriormente na Universidade de Santiago de Compostela os curso comúns de Filosofía e Letras. Como especialidade elixiu Pedagoxía, formación que levou a cabo na Universidade Complutense de Madrid, na Facultade de Filosoía e Letras. Graduouse en 1974 tese de licenciatura La educación en España de 1931 a 1933 a través de la prensa madrileña, comezando así a súa liña de investigación de historia da educación, que continuaría coa súa tese de doutoramento A educación en Galicia de 1868 a 1874, defendida no 1982 na Facultade de Filosofía y Ciencias de la Educación de Madrid, un gran traballo de investigación polo que obtivo o Premio Extraordinario.

En outubro de 1974 foi contratada pola Universidade de Santiago como docente no recentemente inaugurado Colexio Universitario de Ourense, no que se impartían os tres primeiros cursos de Filosofía e Ciencias da Educación. Toda a súa docencia, dende o inicio á súa xubilación, estivo relacionada coa área de Didáctica. Obtivo o posto de Profesora Titular de Universidade na área de Didáctica e Organización Escolar, desde 1987 ata a súa xubilación no 2014.

Foi  decana da Facultade de Ciencias da Educación da Universidade de Vigo desde 2008 ata 2014 coincidindo cun período de cambios na Universidade pola implantación das primeiras avaliacións externas dos novos títulos de graos e mestrados universitarios.  Desempeñou dito cargo cunha grande entrega e dedicación escoitando todas as voces e suxestións dun amplo claustro e atendendo de xeito moi achegado ao alumnado que acudía a ela coa confianza de saberse escoitado.

Ademais do seu traballo no Decanato tamén dirixiu o Máster Universitario en Intervención Multidisciplinar na Diversidade en Contextos Educativos dende a súa inauguración no curso 2008-2009 ata a súa xubilación.

Sumado á súa actividade universitaria, dende o comezo da súa estancia en Ourense vencellouse a partir de 1976 con movementos de renovación pedagóxica freinetianos, coa aparición en Galicia da Asociación para a correspondencia e imprenta escolar (ACIES), que máis tarde daría lugar ao Movemento de Cooperación Educativa de Galicia (MCEPG) e a actual Nova Escola Galega (fundada en 1983 e da que sería a primeira presidenta). Dende esas plataformas levou a cabo unha ampla actividade de difusión innovadora, a través de obradoiros, cursiños, encontros, programas de radio etc. Pertenceu ao comité de redacción da revista As Roladas-2 (nove números publicados de 1978 a 1981), que será a primeira publicación pedagóxica periódica en galego, así como da Revista Galega da Educación (creada no 1986).

Así mesmo é unha muller sensible polo medio natural e a defensa da natureza de aí que fora unha das promotoras do Grupo Gaia de Educación Ambiental que estaba formado polo Seminario de Ciencias do Instituto Otero Pedrayo de Ourense e integrado por Emilia Nogueiras, Mª Xosé Camba, Carmen Cid, Pilar Latorre e Pedro Membiela e a mesma Mercedes. Este grupo deseñou e levou á práctica nas súas aulas dous interesantes proxectos curriculares moi innovadores como foron A Natureza na Cidade e A Saúde é Cousa de Todos, este último premiado polo Ministerio de Educación no 1996, dentro da modalidade de materiais de apoio innovadores.

Podemos considerar a Mercedes Suárez unha militante polas causas xustas. Sempre foi unha grande defensora da muller e é unha firme comprometida coa súa causa. Pertenceu a AGM, a Asociación Galega da Muller, e desde sempre avogou pola igualdade e os dereitos das mulleres.  A máis disto sempre se amosou preocupada pola incidencia do político na vida social, e estivo dende finais do franquismo vencellada ao Movemento Comunista de Galicia e, mais tarde, unha vez desaparecido este, ao Bloque Nacionalista Galego.

           
Ten no seu haber numerosas publicacións, colaboracións, dirección de traballos …que son unha mostra da súa capacidade de traballo.

        
As súas liñas de investigación estiveron relacionadas con tres importantes ámbitos. O primeiro deles relacionado coa historia da educación, con obras como A educación en España durante o Sexenio Revolucionario (1868-1874). Debates, aspiracións e realidades, publicado pola Universidade de Vigo ou “El campesinado gallego y su rechazo a la escuela primaria (1868-1874)”, publicado na revista Historia de la Educación. Foi tamén comisaria da exposición "Cen anos de Escola en Ourense", celebrada en el Museo Municipal de Ourense del 15 al 22 de Mayo de 1991.

           

O segundo ámbito vincúlase coa investigación-acción en educación, un campo académico intrinsecamente relacionado coa práctica educativa, a renovación pedagóxica e o desenvolvemento profesional do profesorado, destacando traballos como “Desarrollo de un grupo de investigación-acción colaboradora en proyectos curriculares innovadores”,  pubicado na Revista de Educación, “Students' Preconceptions About Urban Environmental Problems and Solid Waste”, aparecido na revista The Journal of Environmental Education, “Preconceptions of Students about the Natural Urban Environment in a Small Spanish City”, publicado en The Environmentalist, ou “Classroom Environment in the Implementation of an Innovative Curriculum Project in Science Education”, publicado no Journal of Research in Science Teaching.  Os traballos publicados coa temática de educación ambiental foron elaborados a partir da actividade do Grupo Gaia de Educación Ambiental, formado por profesorado de Ciencias de Secundaria, do que tamén formaba parte Mercedes Suárez.

           

O terceiro e mais recente ámbito de investigación céntrase na investigación biográfico-narrativa, tamén vinculada á historia da educación mais recente, con traballos como “Los castigos y otras estrategias disciplinarias vistos a través de los recuerdos escolares”, publicado en la Revista de Educación, Teachers’ memories of disciplinary control strategies from their own school days”, publicado no  British Journal of Sociology Education, “ A view of rural schooling through the eyes of former students, en Teaching and Teacher Educacion, ou a obra coeditada Memoria da escola. Cultura material e testemuños da nosa historia educativa contemporánea, publicada por Xerais.

É unha muller que non teme aos retos de aí que sexa quen de embarcarse en diferentes campos para defender o que considera de xustiza, e todo cunha gran dose de credibilidade, sen artificios,  pois ten unha grande honestidade e nobreza.

AMALIA ÁLVAREZ GALLEGO

Amalia Álvarez Gallego naceu en Lugo o 10 de febreiro de 1906 e foi a muller valente, galeguista e forte que sufriu a morte cruel por fusilamento do seu home, Alexandre Bóveda. Por ser a muller do galeguista ourensán e pola súa vida de sufrimento e loita é parte da nosa historia ourensá.

      Amalia naceu no seo dunha familia de recursos e culta. Seu pai, Xerardo Álvarez Limeses, era poeta, orador e inspector de ensinanza primaria exercendo algún tempo na cidade de Ourense. Gozaba de notoriedade no círculos culturais de Pontevedra pois era asiduo escritor e conferenciante sobre asuntos de instrución e culturización que lle preocupaban e poñendo de manifesto a necesidade de estender a educación para que un pobo progresase[1]. Así mesmo, era membro da Real Academia Galega e cofundador do Museo Provincial de Pontevedra. Falecería en marzo de 1940 con grande pesar para o ámbito cultural galego[2] e sobre todo para súa filla, Amalia, para quen era un referente.  A nai de Amalia, Dolores Gallego Martínez, naceu  en Castro de Morelle, Castellón, e era filla dun Coronel[3]. Dolores e Xerardo contraeron matrimonio en Pontevedra o 21 de febreiro de 1895[4] e tiveron  dous fillos, o maior, Xerardo, e a pequena, Amalia.

            Despois dunha estadía en Ourense, pois o seu pai estaba destinado como Inspector de Primeira Ensinanza en Ourense, trasladáronse a Pontevedra. Amalia realizou os estudos de primaria na Escola da Praza do Xeneral Martitegui e aos dezaseis anos, en 1922, realizou o exame de ingreso á Escola Normal de Mestras obtendo matrícula de honra[5], pero non rematou a carreira e tan só fixo un curso[6].

            A Amalia gustáballe a música coral e tiña grandes dotes para o canto e aos vinte e dous anos entrou a formar parte da Coral Polifónica de Pontevedra que estaba presidida por Antón Losada Diéguez  e era como unha reunión de amigos da música[7]. Acudía aos ensaios da Coral e foi onde coñeceu a Alexandre Bóveda que tamén estaba no coro. A amizade foi xurdindo entre eles derivando logo nunha relación de parella. Non obstante, deixáronse un tempo pois tiñan os dous o seu temperamento, aínda que ao ano retomaron a relación xa que estaban destinados a unha vida en común.

E efectivamente, de alí ao pouco casaron. A petición de man de Amalia Álvarez tivo lugar  en Bayón, Pontevedra, en xullo de 1930 e foi feita por parte do oficial da Deputación Provincial de Pontevedra Don Carlos Pulido Parada que era o irmán político de Alexandre Bóveda Iglesias que nesta época ocupaba o cargo de Xefe Pericial de Contabilidade do Estado e Tenedor de Libros da Delegación de Facenda[8]. Casaron na igrexa conventual de Poio e foron de padriños o pai de Amalia, do Xerardo Álvarez, e dona Luísa Iglesias, nai de Alexandre Bóveda[9]. O matrimonio foi de lúa e de mel e ao regresar viviron en Pontevedra e logo en Poio. Tiveron cinco fillos, a última, a máis  nova non chegou a coñecer ao seu pai pois naceu despois de que o fusilaran. 
A familia estaba moi unida. Alexandre era un home do fogar e agarimoso cos fillos e  con Amalia. Ambos os dous  mantiñan conversas sobre asuntos caseiros, sobre libros, sobre o compromiso de Alexandre coa política e o galeguismo… Amalia era a súa máxima inspiradora e moitos textos que Alexandre escribiu foran pensados por e para ela.

Alexandre era un dos máximos representantes do galeguismo e defendía que ese galeguismo non quedara no folclorismo e sentimentalismo senón que debía ser unha cuestión máis social e de maior compromiso para chegar ao nacionalismo galego[10]. Era o Secretario do Partido Galeguista, defensor do Estatuto de Galicia e candidato polo Fronte Popular pola provincia de Ourense.

Polas súas ideas foi represaliado polo franquismo e, tras do golpe militar, en nada o detiveron, dous días despois, o 20 de xullo de 1936 estando de en Ourense. Sometérono a procedemento sumario e o 14 de agosto de 1936 condénano a morte. O seu alegato non puido ser máis elocuente e tamén unhamostra da inxustiza que se cometía: “Mi patria natural es Galicia. La amo fervorosamente, jamás la traicionaría, aunque me concediesen siglos de vida. La adoro más allá de mi propia muerte. Si entiende el tribunal que por este amor entrañable debe serme aplicada la pena de muerte, la recibiré como un sacrificio más por ella. Hice cuanto pude por Galicia y haría más si pudiera. Si no puedo hasta me gustaría morir por mi patria. Bajo su bandera deseo ser enterrado, si el tribunal juzga que debo serlo”[11]

            O 17 atárono a unha árbore no monte da Caeira, en Poio, e o asasinaron. Un amigo aproveitou ao marchar o pelotón de fusilamento para meterlle na chaqueta a bandeira galega. Tiña tan só trinta e tres anos e un grande amor por Galicia. Escribiu á Choliña, Amalia, unhas últimas letras: “Faltan uns minutos e teño valor, por vós, pola Terra, por todos. Vou tranquío”[12]. Quen sabe se lembrou aquel poema dedicado á súa querida Amalia, “Pechei os ollos; quixen durmir; soñei esperto, pensando en ti” [13].

Ela escoitou os disparos e anguria que sentiu foi tremenda. Amalia e Alexandre tan só levaban seis anos casados. Os fillos eran aínda moi pequenos e estaba embarazada  da quinta filla que ese mesmo día naceu. A partir de entón a familia quedaría marcada. Amalia, con trinta anos, viu truncada a súa vida tinguindo de negro a súa dor e a cor da súa roupa.

A partir de aí comeza a súa loita por tirar pola familia: “A vida é loita, a vida é loita, non cres?” [14].  Inclúese na lista de mestras interinas[15] e comeza a dar clases ao mesmo tempo que preparaba as oposicións a maxisterio pero, finalmente, decidiu presentarse en Madrid ás oposicións de Facenda e, en 1941, foi nomeada auxiliar de Facenda e destinárona a Cádiz[16]. Deixou aos fillos ao coidado da familia e, ao volver a Pontevedra, levounos a Madrid e estiveron no Internado para Orfos de Facenda, unha institución que supuña unha axuda para o persoal de Facenda. E, lamentablemente, mantíñanos separados do resto de nenos por ser fillos de “un rojo”. Pero tamén Amalia sufriría os comentarios despectivos dos veciños pero soportounos con entereza e sen chegar a gardar rancor polo que padeceu. Así mesmo tivo moitas complicacións para obter un certificado de adhesión ao réxime para seguir traballando de funcionaria.

(Familia Bóveda. Foto cedida por Ánxeles Cuña Bóveda)

            Amalia Álvarez, a querida Choliña tal como a chamaba Alexandre, lamentaba que tiveran que matalo para coñecer o que fixera por Galicia. Ela sabía do compromiso de Alexandre pola terra, pola xente galega, por iso, cando Alexandre dicía ás veces que ía deixar todo para dedicarse máis á familia, ela empurrábao a seguir: “É o único entusiasmo que ten, quítaslle iso e despois..., el non fuma, non bebe, non fai  gamberradas. Que siga na política”[17]. Por iso, cando os seus fillos xa tiñan idade para comprender o sucedido, xuntou aos cinco e explicoulles por que o seu pai fora fusilado. Un duro golpe para eles que lles fixo sentirse máis unidos e tamén apreciaron o esforzo da súa nai: "Mi madre fue otra verdadera mártir", al sacar adelante a todos sus hijos "como una campeona" dixo o seu fillo Xosé Lois Bóveda nunha das homenaxes que lle deron ao seu pai[18].

            Efectivamente, Amalia cargou co peso da memoria histórica de Galicia. Ela acudiu a todas as homenaxes que lle fixeron a Alexandre como unha mostra do seu apoio constante. Amalia faleceu aos 95 anos o 27 de novembro de 2001, e repousa xunto a Alexandre no Panteón familiar de San Mauro.

            Unha muller comprometida, loitadora, traballadora e sacrificada que soubo vivir sen odio aos que asasinaron a Alexandre.

Avoa Amalia, fonda, agarimosa, intelixente e retranqueira

Que falar marabilloso! Que limpa mente!

Que ollar vivo, mouro e alegre!

Namoraches cantando

Viviches forte, enxeñosa...

entre sombras iluminadas por tempos sincopados

 de Ánxeles Cuña Bóveda[19]

REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS

Álvarez Blazquez, Xosé María, Alexandre Bóveda: apunte biográfico, serie Hombres que hicieron Galicia , D.L., 1982.

Álvarez Gallego, Gerardo, Vida, paixón e morte de Alexandre Bóveda (Bos Aires, Nós, 1972).

Marco, Aurora, Dicionario de mulleres Galegas, (Santiago, A Nosa Terra, 2007).

---

[1] Gerardo Álvarez Limeses, “Concepto de la cultura” Boletín de Educación, 13 (1935).

[2] Juan Novás Guillán, “Gerardo Álvarez Limeses, ha muerto”, Boletín de Educación 19 (1940)

[3] Don Xerardo Álvarez e dona Dolores Gallego eran os bisavós de Ánxeles Cuña e ela achegoume interesantes datos sobre a súa familia.

[4] El Criterio gallego, 22 de febreiro de 1895

[5] “Alumnas aprovechadas” El Progreso, 3 de outubro de 1922.

[6] Montse Fajardo Pérez, “Amalia Álvarez Gallego”, http://culturagalega.gal/album/detalle.php?id=1089 consultado o 6 de abril de 2020.

[7] “Coral Polifónica de Pontevedra” https://gl.wikipedia.org/wiki/Sociedad_Coral_Polif%C3%B3nica_de_Pontevedra  consultado o 6 de abril de 2020.

[8] Vida gallega ,456, 30 xullo de 1930.

[9] Vida gallega, 466, 10 de novembro de 1930; La Región, 24 de outubro de 1930.

[10] “El Estatuto de Autonomía” Nuestra Bandera: revista de educación ideológica del Partido Comunista de España - Número 134, 1 de abril de 1986.

[11] “La leyenda que no puideron asesinar”, https://elpais.com/diario/2011/08/17/galicia/1313576297_850215.html consultado o 6 de abril de 2020.

[12] Carta de Alexandre Bóveda a Amalia antes de ser fusilado. Montse Fajardo, “Amalia Álvarez Gallego”, http://www.dogrisaovioleta.gal/biografia/represaliadas-e-resistentes/as-que-quedaron/amalia-alvarez-gallego/ consultado o 7 de abril de 2020.

[13] Poema de Alexandre Bóveda dedicado a Amalia. Montse Fajardo, “Amalia Álvarez Gallego”, http://www.dogrisaovioleta.gal/biografia/represaliadas-e-resistentes/as-que-quedaron/amalia-alvarez-gallego/ consultado o 7 de abril de 2020.

[14] Montse Fajardo, “Amalia Álvarez Gallego”, http://www.dogrisaovioleta.gal/biografia/represaliadas-e-resistentes/as-que-quedaron/amalia-alvarez-gallego/ consultado o 7 de abril de 2020.

[15] El Noticiero gallego,18 de xaneiro de 1938.

[16] “Auxiliares de Hacienda” El Pueblo gallego, 30 de decembro de 1941.

[17] Idem.

[18] “La leyenda que no pudieron asesinar” https://elpais.com/diario/2011/08/17/galicia/1313576297_850215.html, consultado o 7 de abril de 2020.

[19] “Amalia Álvarez, que se namorou cantando”, http://nondesaesquecemento.blogspot.com/2016/03/amalia-alvarez-que-se-namorou-cantando.html consultado o 6 de abril de 2020.