MARÍA PÉREZ LÓPEZ

María naceu o 12 de decembro de 1917 en Dadín, O Irixo, e era irmá de Vicenta Pérez López que tamén figura neste blog.

Eran fillas de Hermenesindo Pérez García que era médico e de Elvira López.  Realizou o exame de ingreso en 1939 na Facultade de Filosofía e Letras da Universidade de Santiago. Tras realizar todos os cursos licenciouse en 1942. Nese ano foi nomeada Rexedora da Sección Feminina  do Distrito Universitario de Santiago.

Foi militante de F.E.T. e de las J.O.N.S. e incorporouse a filas o 1 de agosto de 1936 e prestou servizo en Hospitais de sangue. Obtivo a Medalla de Sanidade Militar de constancia con tres pasadores de primeira liña. Medalla da Medhauria e a Medalla da Vella Garda. Interveu nas operacións da Fronte de Madrid, Griñón, Alto dos Leóns Toledo, Guadalaxara e outros (1). 

Estivo traballando no Instituto Laboral de Ribadavia como profesora de Xeografía e Historia. Foi unha persoa recoñecida na localidade e era habitual en diversos actos culturais como charlas e conferencias que adoitaban a ser presentadas por ela. Fomentaba a cultura da comarca de Ribadavia e foi a fundadora e directora da Revista Avia, unha revista trimestral do Centro de Ensinanza Media na que o alumnado presentaba traballos sobre a contorna.

Nos anos setenta atopábase dando clases no Centro 12 de Octubre no que impartía Lengua, Literatura e Xeografía. Nunha ocasión levou aos alumnos de 3º curso de Oficilía, curso superior do Centro Sindical de Formación Profesional 12 de Outubro a visitar as instalacións de La Región. 

(Fonte: Foto Reza. "Los alumnos de la 12 de Octubre visitan nuestros talleres", La Región, 3 de decembro de 1970, p. 15.)

(1)ARQUIVO HISTÓRICO PROVINCIAL DE OURENSE. Expediente Personal. Servicio Nacional de Ex-Combatientes. C.5468/88.

(Elaboración propia a partir de diversas fontes. Vid: Cid Galante, Rosa María, Muller e educación en Ourense (1900-1930), Tese de doutoramento.El Correo gallego, 12 de setembro de 1942, p. 2; El pueblo gallego, 10 de febreiro de 1954, 2; El pueblo gallego, 30 de decembro de 1955, p. 11; La Región, 30 de decembro de 1955, p. 5; La Región, 14 de febreiro de 1960, p. 21; Foto Reza. "Los alumnos de la 12 de Octubre visitan nuestros talleres", La Región, 3 de decembro de 1970, p. 15.)

QUEN ERAN MARÍA IGLESIAS, JUANA IGLESIAS, TERESA PÉREZ E CARMEN PEREIRA?

Quen eran: María Iglesias; Juana Iglesias; Teresa Pérez e Carmen Pereira? Estamos a falar dunhas mulleres que xunto a milleiros de cidadáns, pero sobre todo mulleres de Ourense, tomaron as rúas céntricas da capital o día 18 de maio de 1920 con grande estoupido de violencia e berrando ¡A los Comercios! Unha mobilización que asombrou tanto ás autoridades que se viron na obriga de decretar a lei marcial. O detonante foi a acapación de produtos de primeira necesidade por parte dos maiorisas o que facía encarecer os pezos, de aí que milleiros de persoas asaltaran os comercios e negocios dos grandes almacenistas. O acontecemento foi de tal calibre que incluso o xornal El Socialista fixo eco da noticia.

(Fotomontaxe feito pola autora do blog combinando dúas fotografías. O fondo é a Rúa do Progreso de Ourense e o grupo de manifestantes foi extraído doutra fotografía que recollía a manifestación en Valencia no ano 1918 polos mesmo motivos que en Ourense. Digamos que é un chisco á imaxinación e non ten valor documental.)

O suceso do 18 de maio de 1920 foi de grande envergadura, pero anos antes xa se produciran uns cantos deste tipo en determinadas localidades da provincia.  Así mesmo, no resto do Estado, como en Valencia ou Barcelona,  as mulleres alzáronse contra os abusos dos prezos. 

E é que os arrinques do século XX en cuestión alimentaria foron difíciles para a maioría das xentes. Os anos da primeira guerra mundial converteron a España en potencia exportadora e terra propicia para o investimento estranxeiro. Malia a prosperidade e a expansión económica produciuse a alza de prezos e unha escaseza de produtos de primeira necesidade pois eran vendidos aos países belixerantes, quedando desabastecido o mercado nacional. Dobraban ou triplicaban os seus prezos produtos primarios. En todos os recunchos da península sucedéronse folgas, disturbios e loitas nas rúas.

En xaneiro de 1918, meses antes do fin da guerra, unha multitudinaria e pacífica manifestación de ourensáns (dise que cinco mil que arrincaron desde o Xardín do Posío) organizada pola Federación de Sociedades Obreiras e Agrícolas[1], e encabezada polo propio alcalde, esixira ao Goberno Civil o establecemento dunha taxa ou prezo fixo para todos os artigos de primeira necesidade, así como a prohibición de que fosen exportados. Diso encargouse unha Xunta Provincial de Subsistencias, que contaba con varios inspectores que trataban de evitar que saíse ilegalmente mercadoría da poboación ou que esta se vendese a prezos desorbitados. Aínda así as taxas non se respectaban e proliferaron os altercados nos mercados e os asaltos aos carros de transporte, tal como aconteceu na vila de Allariz onde as mulleres asaltaron o mercado.

O acontecemento foi en xullo de 1918. Na vila houbo unha grande manifestación e protesta contra os “acaparadores de centeo, millo e fabas”. A multitude, dise que tres mil persoas, chegou a asaltar o carro cargado dalgúns dos cereais, propiedade de José María de Tiedra. Desvalixaron o carro e, posteriormente, acudiron ás casas dos industriais Angel Nestal e Gregorio Ruiz pois supuñan que tiñan centeo acaparado. Tamén detiveron o carro de Camilo Castaño de Xinzo, cargado de centeo e obrigárono a que o vendese ao prezo de dezasete reais ferrado e non a vinte e tres como se estaba a vender no mercado. As protestas das mulleres chegaron á casa do alcalde. Elas foron as que, ante a necesidade, non tiveron reparo en pedir xustiza[2].

O malestar dos ourensáns ante a carestía da vida chegou a un punto límite o 18 de maio de 1920. A xente empezou a protestar contra o proceder dos acaparadores e a escaseza de subsistencias. Este acontecemento transcendeu fóra da provincia e foi publicado en El Socialista baixo o título “Efectos del hambre. Orense en estado de guerra” na que se relata que debido a que os vendedores non sacaban os produtos á venda para seren vendidos a prezos máis elevados, os cidadáns comezaron a asaltar os comercios da cidade con grande virulencia[3].

Ante o berro dunha muller que dixo “¡a los comercios!” un grupo dirixiuse a asaltar o almacén de ultramarinos de Florentino Moretón, mentres o groso da multitude encamiñábase ao centro da cidade e apedreaba canto almacén atopaba ao seu paso na rúa Progreso. Tamén falábase de asaltar os almacéns de fariña e comestibles na Ponte Maior:

Un grupo bastante numeroso de mujeres se dirigió al Puente Mayor, con el dedicido propósito de vaciar los depósitos de mercancías que allí hay, algunos de los cuales son muy importantes por la cantidad de existencias que almacenan….No se recataban los asaltantes en ocultar su botín, antes bien lo iban mostrando a todos. Durante una hora fue un desfile constante de sacos, cajas y latas de diferentes comestibles[4].

As mulleres empuñaban grandes estacas e non deixaron un vidro san na planta baixa dos almacéns dos Fillos de Simeón García e trataron de asaltar outros comercios. Un dos comercios no que máis dano causaron foi o Bazar Cisneros en plena Praza Maior. Entraron e levaron canto lles veu en gana e as mulleres ían dándose unhas ás outras os mil obxectos que ían sacando ante a mirada impasible das autoridades.

Como as forzas de seguridade e da garda civil eran insuficientes para conter á multitude, saíron á rúa as tropas a petición do gobernador, pero o comandante militar tivo que advertir á autoridade civil que serían inmediatamente retiradas a non ser que se declarase o estado de guerra. As tres da tarde publicouse a lei marcial.

As mulleres encabezaban as mobilizacións e algunhas resultaron feridas como as nosas protagonistas de hoxe. María Iglesias tiña 23 anos e era da Lonia. Estaba casada e traballaba de modista. Nos enfrontamentos tivo unha erosión contusa na testa con pronóstico reservado. Juana Iglesias de 18 anos, natural de Ourense estaba solteira e tamén era modista. Ela recibiu un tiro na cara cuxo pronóstico era reservado. Outra das vítimas era Teresa Pérez, muller solteira de 33 anos e natural Lugo pero residente en Ourense. Teresa foi ferida no pavillón da orella dereita. E logo atopamos a Carmen Pereira que tiña 44 anos e ferírona na man  esquerda cunha lesión considerable duns tres centímetros e tivo que ser atendida.

As perdas polos asaltos foron cuantiosas pois esnaquizáronse moitos comercios. Ourense permaneceu paralizada durante varios días, sen xornais, sen transportes públicos e con todo o comercio pechado. Mentres, o que máis quebradizos de cabeza ocasionaba ás autoridades era o asunto da fariña. Tiñan noticias de que había almacenados na cidade máis dun millón de quilos, pero a taxa estipulada para a súa venda levaba aos almacenistas a reter a mercadoría. A Xunta de Subsistencias acordou finalmente incautar un corenta por cento das existencias e rebaixar dez céntimos o prezo de quilo de pan.

Volta a tranquilidade, comunincouse aos comercios a que abrisen as súas portas e ás vendedoras do mercado a volver aos seus postos. Con todo, durante un tempo faltou por completo na cidade o leite, as hortalizas e os legumes, con gran descontento da poboación. A pesar da impotencia das autoridades para atopar unha solución, boa parte da cidadanía apoiou ao Concello e ao Goberno Civil. Pero o problema da escaseza e carestía dos produtos de primeira necesidade continuou enturbando a vida social e política da cidade das Burgas.[5]

Pero de novo houbo que presenciar na nosa cidade outro capítulo de rebeldía no que as mulleres tomaron a iniciativa. O día 13 de setembro de 1920 un acontecemento notable aconteceu na cidade de Ourense. Un grupo de mulleres amotináronse ante o Concello sendo alcalde Don Francisco Villanueva Lombardero protestando porque o mercado estaba desabastecido de ovos, un alimento de primeira necesidade. Pero, non conformes con facer tan só esta manifestación, tamén se dirixiron ao Gobernador, José López Boullosa. A situación era verdadeiramente preocupante nunha época onde, tras a crise da gripe, a poboación precisaba ter garantías de alimentos. Este problema non era único pois en Pontevedra tamén se produciron protestas polos prezos dos ovos conseguindo que se abarataran.

                 

                                                                   (Fonte: El Socialista.19 de maio de 1920, p. 1)

O periódico El Socialista fíxose eco da noticia e dixo literalmente:

A las ocho de la noche organizóse ayer en la plaza Mayor una imponente manifestación de mujeres, la cual se dirigió al Gobierno civil para protestar contra la forma en que se hace el rparto de los huevos tasados. las manifestantes llevaban tres horas formando "cola" y al cabo de ellas se les dijo que se había agotado la mercancía. El gobernador recibió a la Comisión de mujeres y les prometió atenderlas. Después les recomendó que se disolvieran y se retiraran a sus casas. En la ciudad escasean los artículos de consumo. A causa de la falta de harinas algunas tahonas han subido a noventa céntimos el precio del pan.[6]

Polo tanto, aínda sen igual pretendelo, ben é certo que estas mulleres que protestaban en Ourense, sen denominarse socialistas, cos seus actos parecían selo.

Pero a problemática quedou, digamos, en letargo, para seguir rexurdindo en anos posteriores. En 1930  houbo outra crise de subsistencias polas ameazas dunha folga xeral en Ourense.

(Fonte: "Federación de Sociedades Obreras de Orense". (1930, 16 outubro). Galicia, p. 7.

O Comité da Federación de Sociedades Obreiras de Ourense cuxo presidente era José M. Cid e  secretario Secundino Fernández enviou  en outubro de 1930 unha comisión para que visitase ao Gobernador Civil da provincia e tamén ao alcade da capital para pedirlles que puxeran coto aos prezos abusivos dos artigos de primeira necesidade e que incluso se impida a exportación mentres non estea surtido o pobo. Segundo a Comisión a suba de prezos non estaba xustificada pois dicían, que era mentira que fose haber unha folga xeral. A redacción de prensa do xornal Galicia, a raíz desta petición, escribiu:

Encontramos tan justiticada y sensata la actuación de los obreros, que desde luego tenemos la seguridad de que no solamente nosotros, sino toda la población de Orense, habranse de poner a su lado para el mayor logro de sus aspiraciones. Es necesario acabar con toda clase de acaparadores que comercializan con el hambre el pueblo, aun cuando para ello se violenten las medidas de persecución. Antes que la entraña inhumana de estos modernos cartaginenses, está el bienestar del pueblo. "Salus populi, suprema lex" . [7]

 

Ante a impasibidade das autoridades a Casa do Pobo, cuxo presidente era por aquel entón Arturo Cota e o secretario era José Cruz, enviou en decembro de 1930 un comunicado á prensa dando queixa da situación. Indicaron que a Casa do Pobo de Ourense sempre se mostrou moi preocupada polos problemas das subsistencias e deu a voz de alerta cando se intentou comerciar cos artigos de primeira necesidade. Queixáronse da actitude pasiva da alcaldía con respecto ao problema da carne e dixeron: 

"Nosostros, que estamos en la obligación de defender a las clases humildes y en particular a todo el pueblo en general, no podemos, con nuestro silencio consentir actitudes como la de nuestro alcalde, que abiertamente se presta a favorecer a cuatro especuladores, en perjuicio de todo un pueblo...". [8]

Apelaban ao señor gobernador como presidente de la Sección de Economía para que ordenase inspeccions e sancionase aos que comercializaban cos artigos de primeira necesidade. E de non actuar así:

Esta organización obreira agotará todos los trámites legales para evitar los fraudes, y si no logran ser atendidos, volverá lanzarse a la opinión y determinará lo que corresponde para solucionar esta clase de problemas. [9]

A situación da alimentación era preocupante. Nunha sociedade maiormente precaria o encarecemento dos produtos supuña un grave problema. O mundo rural aínda podía permitirse sacar beneficio das terras, malia que a maior parte da clase agraria era foreira e tampouco lles sobraba. Pero esta situación, a da carestía, chegaría a grao de supervivencia cando comezou a guerra civil e logo na ditadura.

[1] “La manifestación de hoy”. (1918, 27 de xaneiro). La Región, p. 2; “La manifestación de anteayer”. (1918, 29 de xaneiro). La Región, p. 1.
[2] “El problema de subsistencias. Las mujeres asaltan el mercado” (1918, 25 xullo). La Región, p. 2
[3] “Efectos del hambre. Orense, en estado de guerra”. (1920, 19 maio). El Socialista, p. 1.
[4] “Los sucesos de ayer en Orense” (1920, 19 maio). La Región, p. 1.
[5] Idem.
[6] “Manifestación de mujeres en Orense”. (1920, 14 setembro). El Socialista, p. 3.

[7]  "Federación de Sociedades Obreras de Orense". (1930, 16 outubro). Galicia, p. 7.

[8] "La Casa del Pueblo y las subsistencias" (1930, 1 decembro). Galicia, p.9.

[9] Idem.

AS MULLERES OURENSÁNS IMPLICADAS COA LIGA REDENCIONISTA DE ACCIÓN GALLEGA

(Mitin de Acción Gallega en Ourense. Ano ¿?)

En xaneiro de 1910 comezou a publicarse en Madrid unha revista chamada Acción Gallega cuxos propósitos era defender ao campesiñado pero fóra de toda significación política, de ideoloxías vermellas ou negras, dicíase para consagrarse a defender. Esta revista será o Órgano Oficial da Liga Redencionista agraria de Galicia e os seu director era Basilio Álvarez. Os seus dez mandamentos eran.

1. Redención de foros.
2. Extirpación do caciquismo.
3. Laborar por conseguir comunicacións fáciles e rápidas entre Galicia e o resto do mundo.
4. Fomento do turismo.
5. Protección decidida e entusiasta ás industrias de salazón, hidrolóxica e vinícola.
6. Establecemento de Bancos e Caixas de aforro agrícolas, Cooperativas e Montepíos.
7. Procurar con todas as nosas forzas a fusión das Asociacións labregas.
8. Interesarnos vivamente en favor da industria pecuaria.
9. Promover o desenvolvemento e implantación das industrias rurais.
10. Non aceptar para Galicia outros deputados que os que veñan ao Congreso co carácter de representantes das aspiracións agrarias.

Na revista escribían Manuel Portela Valladares, Luís Antón del Olmet, Galo Salinas, Juan del Montes...

Foron de especial seguimento popular os numerosos mitins que a Liga organizaba polas diferentes vilas ourensáns, Ribadavia, Carballiño, Viana, Trives...nos que espallaban as súas ideas contraforistas e anticaciquís e nos que había unha grande asistencia de homes e tamén mulleres.  A afouteza das palabras dos oradores animaba aos labregos e labregas a librarse da opresión dos terratenentes. Palabras e sentimento que foron recollidas no seu himno. Así falou nunha ocasión Manuel Lustres Rivas:

Teníamos fe, una fe ciega en la victoria. Nos daba esa fe el conocimiento de la justicia de nuestra causa. y formando bloque, en falange compacta, cantando las estrofas bravas y únicas del himno de acción gallega, del himno que el Poeta de la Raza, Cabanillas, compuso en una hora de intensa fiebre, con el vello erizado y con los nervios en tensión dolorosa, vosotros, agrarios y yo, hemos luchado inflamados los corazones y risueños los ojos y los labios, por nuestra manumisión, por el logro de nuestras santas reivindicaciones...(1)

O himno composto por Ramón Cabanillas dicía así:

¡Irmáns! ¡Irmáns gallegos!

¡Dende Ortegal ó Miño

a folla do fouciño

fagamos rebrilar!

Que vexa a Vila podre,

coveira da canalla,

á Aldea que traballa

disposta pra loitar.

Antes de ser escravos,

¡irmáns, irmáns gallegos!

que corra o sangue a regos

dende a montana ó mar.

¡Ergámonos sin medo!

¡Que o lume da toxeira

envolva na fogueira

o pazo siñorial!

Xa o fato de caciques,

Iadróns e herexes, fuxe

ó redentor empuxe

da alma rexional.

Antes de ser escravos,

¡irmáns, irmáns gallegos!

que corra a sangre a regos

dende a montana ó val.

(Cabanillas. R. (1979). Obras completas, I.  Madrid. Akal Editor)

Como se dicía, neste movemento tamén atopamos ás mulleres do campo, labregas que acudían aos mitins agrarios pois tamén lles repercutían os problemas do campo. Así vemos na fotografía da cabeceira como elas compartían os ideais la Acción Galega.

E, como sempre, a Igrexa tenta de evitar a desviación das mulleres e situalas na senda católica contrarresta creando a Liga de Mulleres Campesinas.

Vid: "Acción Gallega". (1910, 18 xaneiro). El Miño, p. 2. (1) "Un tema de meditación para los agrarios". (1922, 19 maio). La Zarpa, p. 1.

CONCEPCIÓN LAMAS BARREIRO

Naceu en Ourense o día 5 de xuño de  1909. Naceu no número 26 da Rúa San Pedro de Ourense. O seu pai era Francisco José Lamas Salgado natural de Ourense, que era confiteiro maior, carpinteiro, xornalista e agrarista e de ideoloxía anarquista, e súa nai era Amparo Barreiro que era de San Vicente de Lobeira, casados o día 8 de maio de 1892. Era neta por liña paterna de Antonio Lamas natural de dun pobo de A Coruña e domiciliado en Ourense e de Vicenta Salgado natural de Ceboliño. E por liña materna  de avó descoñecido e de Concepción Barreiro natural de Cea e domicilidada en Ourense. Os seus irmáns eran Francisco, Pilar e Vicenta.  Toda a familia trasladouse a Arxentina a comezos do século XX (sobre 1910) e residiron en Bos Aires. 

(Quero agradecer ao persoal do Rexistro Civil de Ourense a súa axuda e colaboración para a localización da partida de nacemento de Concepción Lamas. Deste xeito confírmase que naceu en Ourense).

O pai foi fundador da Unión Provincial Orensana en 1913, tamén participou na fundación da Asociación Rexionalista A Terra e foi o promotor da Casa de Galicia en Bos Aires. Seu irmán Francisco foi un destacado artista pictórico e tamén estivo moi ligado ao galeguismo e Vicenta e Pilar foron das primeiras alumnas que recibiu o Instituto ourensán.

(Fonte:  https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chita_Lamas_y_Francisco_Lamas_Salgado._1929._Granja_Ceres._Ituzaing%C3%B3.jpg#/media/Ficheiro:Chita_Lamas_y_Francisco_Lamas_Salgado._1929._Granja_Ceres._Ituzaing%C3%B3.jpg)

Chita estudou nun colexio Inglés en Bos Aires o que lle permitiría, anos posteriores, xa en Galicia, impartir clases deste idioma no Clube de Estudos da Mocedade Galeguista de Vigo. 

Chita vivía na súa casa de Bos Aires un ambiente de querenza pola Terra. Tanto seu pai como o seu irmán Farruco tiveron un papel relevante na organización e creación de asociacións e institucións galeguistas en Arxentina. Ramiro era unha persoa tamén moi vinculada co galeguismo e sería o representante deste movemento en Montevideo. Foi enviado por Vicente Risco a Arxentina en 1923 para que organizase alí as Irmandade Nazonalista Galega. El xa tiña amizade con Farruco e, de feito, a familia Lamas Barreiro acolleu a Ramiro mentres estivo en Bos Aires, así coñeceu a Chita con quen casou o 20 de abril de 1929. 

(Fonte: Esquerda a dereita: Francisco Pérez Pérez, Vicenta Lamas, Chita Lamas e Ramiro Illa. Foto do ano 1930. Fondo Ramiro Isla Couto. Fundación Isla Couto).

Chita e Ramiro regresaron a Galicia en 1931 residindo en Vigo e continuaron tendo relación cos representantes do mundo da cultura galega, de feito, ela vaise afiliar ao Partido Galeguista e tamén impartía clases de inglés ás Mocidades Galeguistas de Vigo. 

Cando comezou a guerra civil o matrimonio agochou no seu piso a parentes de Castelao e viron o terror  dos asasinatos. Ramiro tentou de fuxir a Portugal pero foi detido en Verín e encarcerado. Chita quedou nunha situación de desacougo e, cando puxeron en liberdade sen cargos a Ramiro, o matrimonio foi a Porto e logo a Francia e os dous, xunto con Florencio Delgado Gurriarán, axudaron a escapar a moitos exiliados galegos a América. 

(Fonte: "Los pasajeros". Diario de la Marina. 17 de outubro de 1939, p. 12.)

Chita e Ramiro marcharon  embarcados no trasatlántico portugués "El Colonial", rumbo a Veracruz en outubro de 1939. Estando en México, Chita escribiría algúns poemas na lingua galega, un deles titulado "Hoxe foise o meu amor" e outro publicouno no Cancioneiro da loita galega, obra colectiva promovida por Gurriarán. Era unha muller de grande sensibilidade e tras as vivencias da guerra fixo que tanto as súas emocións como saúde se resentisen. 

Hoxe foise o meu amor

e ficou soia a badía

ai amor!

As montanas do arredor

choran tristes a partida

ai delor!

Como xira inquiridor

o faro do pé da Guía

ai amor!

Tolo busca ó meu amor

nos recunchiños da ría

ai delor!

O colar cintilador

de lus de Cangas nos brila

ai amor!

¡Para que ser brilador!

si Ela xa nono mira

ai delor!

A choiva ao ir meu amor

cái teimosa, mol, tranquía

ai amor!

¡E que o ceo chorador!

xunta sua magoa coa miña

ai delor!

(Fonte: Diccionario de Fole, p. 188.)

O matrimonio separouse de xeito amistoso en 1950. Vicenta, a súa irmám apoiouna sempre. Chita faleceu en Lima o día 22 de decembro de 1951, tiña tan só 42 anos. 

(Certificado de Defunción. Fonte: FamilySearch.org. (2015). Retrieved August 3, 2024, from Familysearch.org website: https://www.familysearch.org/ark:/61903/3:1:3QS7-99H3-TQ2G?view=index&personArk=%2Fark%3A%2F61903%2F1%3A1%3AQLMB-7585&action=view. Pode verse como indica que Chita naceu en Ourense. Nalgúnhas páxinas web indican que naceu en Bos Aires.)

‌

Vid: "Clases de inglés", El Pueblo Gallego, 3 de xaneiro de 1934, p. 6; "Irmáns presentes", A Nosa Terra, 13 de marzo de 1936, p. 1; Sara. (2023, November 15). “Ramiro Illa Couto. Vibración e músculo do galeguismo”, conferencia con Xosé L. Pastoriza Rozas, en Vigo - Editorial Galaxia. Retrieved August 3, 2024, from Editorial Galaxia website: https://editorialgalaxia.gal/ramiro-illa-couto-vibracion-e-musculo-do-galeguismo-conferencia-con-xose-l-pastoriza-rozas-en-vigo/. Fotografía da entrada: Álbum de Galicia Consello da Cultura Galega.

VICENTA LAMAS BARREIRO

Renovamos esta entrada, que levaba publicada desde 2010, grazas á achegas de Victorino Poutás Fernández que tivo a amabilidade de poñerse en contacto comigo para ofrecerme algún dato máis sobre a familia. Iso animoume a seguir pescudando sobre Vicenta e familiares e os resultado é a a información que lles transmito a continuación.

Vicenta naceu o 5 de marzo de 1893 en Ourense ás cinco da tarde na rúa de San Pedro número vinte e seis. O seu pai era Francisco José Lamas Salgado natural de Ourense, que era carpinteiro, xornalista e agrarista e de ideoloxía anarquista, e súa nai era Amparo Barreiro que era de San Vicente de Lobeira, casados o día 8 de maio de 1892. Era neta por liña paterna de Antonio Lamas natural de dun pobo de A Coruña e domiciliado en Ourense e de Vicenta Salgado natural de Ceboliño. E por liña materna  de avó descoñecido e de Concepción Barreiro natural de Cea e domicilidada en Ourense. 

(Partida de Nacemento. Debo agradecer a colaboración e axuda que me dispensaron desde o Rexistro Civil de Ourense para localizar as partidas de nacemento da familia Lamas Barreiro.)

Os seus irmáns foron Francisco, Pilar e Concepción (Chita) e podemos adiantar que resultou ser unha familia moi interesante por canto se implicaron na cultura. Teremos ocasión de falar das súas traxectorias. Toda a familia trasladouse a Arxentina a comezos do século XX, sobre 1910, e residiron en Bos Aires. O pai foi fundador da Unión Provincial Orensana en 1913, tamén participou na fundación da Asociación Rexionalista A Terra e foi o promotor da Casa de Galicia en Bos Aires.

(Fonte: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Chita_Lamas_y_Francisco_Lamas_Salgado._1929._Granja_Ceres._Ituzaing%C3%B3.jpg#/media/Ficheiro:Chita_Lamas_y_Francisco_Lamas_Salgado._1929._Granja_Ceres._Ituzaing%C3%B3.jpg)

Vicenta foi a primeira muller que se inscribiu a comezos de século de forma oficial no Instituto Provincial onde fixo o exame de ingreso o 21 de setembro de 1904 cando tiña dez anos. A prensa ourensá, neste caso El Miño do 3 de outubro de 1904 (p. 1), recolleu deste xeito a noticia:

En Junio sufrieron examen de ingreso 29 alumnos, que alcanzaron todos la aprobación; en Septiembre solicitaron y realizaron el ingreso, 14 alumnos en la enseñanza no oficial y 78 en la enseñanza oficial, siendo el resultado de estos exámenes 83 aprobados y 9 suspensos. De los aprobados, 14 solicitaron mejora de nota, alcanzando la de sobresaliente la Srta. Vicenta Lamas...

Matriculouse simplemente nun curso e tan só en catro disciplinas: Lingua Castelá, Xeografía Xeral de Europa, Nocións de Aritmética e Xeometría e Caligrafía, e pese aos éxitos académicos conseguidos, non continuou os estudos.

Casou con Francisco Pérez y Pérez, un prestixioso comerciante de Bos Aires. O matrimonio residía en Arxentina pero acudía a Galicia facendo estancia en Vigo e Mondariz. Logo regresaban a Arxentina embarcándose no barco de vapor Zeelandia.

O seu irmán, Francisco Lamas Barreiro (Farruco) naceu en Ourense na rúa San Pedro número vinte e seis ás doce e dez minutos do 2 de xaneiro de 1896 e foi un prestixioso pintor. Recibiu as primeiras leccións artísticas do profesor ourensán Juan Fernández (Xesta). Á idade de nove anos marchou a Bos Aires e alí seguiu coas clases de pintura da man de Juan Ardit. Era un ferventa amante da súa terra. Nunha entrevista que lle fixo Luís de Castro para a Revista Nova Galicia afirmou que añoraba a súa Terra e veu nalgunha ocasión. Foi socio da Institución Cultura Gallega e comprometido co galeguismo. Realizou interesantes exposicións de pintura no Salón da Mocidade Galeguista. Colaborou coa Revista Nós e participaba nas Asembleas Nacionalistas. Casou con Adela Oliveri e tivo unha filla. Faleceu en Bos Aires en 1980.

(Partida de Nacemento. Debo agradecer a colaboración e axuda que me dispensaron desde o Rexistro Civil de Ourense para localizar as partidas de nacemento da familia Lamas Barreiro.)

Gaspar F. Oitabén publicou na Región do 17 de marzo de 1917 un artigo no que recollía un escrito no Diario de Galicia de Bos Aires que dicía o seguinte:

En el rosal de mis amistades cultivo amorosamente la delicada sensibilidad de Paco Lamas, el pintor de los cuerpos rústicos y asoleados; viriles y sangrantes... paco Lamas, es un fuerte de espíritu, pero de un espíritu refinado y sutil. Es uno de estos hombres que han nacido para la lucha con un cerebro visionario ardiendo en luz...Hace pocos días lo he visto por la tarde en la Avenida de Mayo. Como hacía varios meses que no nos veíamos, quedamos en vernos...Este pintor gallego, que tiene la costumbre de hablar muy poco, quiso satisfacerme con una charla amena, íntimamente artística. Habló mucho. Había fiebre en sus palabras....Recorrimos, hablando, medio centro...me habló de su obra y de una futura exposición artística que realizará el mes de Abril próximo, donde expondrá una cantidad de cuadros en los salones del Centro Gallego de Buenos Aires...Quedé en ir a visitarle a su estudio y heme aquí ante sus óleos y sus cuadros al carbón, admirando la labor de un enfebrecido, donde va depositando poco a poco toda la angustia de una inquietud nerviosa en floración. Digamos primeramente...que este pintor reniega de los academicismos ampulosos y todas las técnicas anquilosadas. Su labor es su espíritu. Hay en toda su obra un nerviosismo extraño y fervoroso. Por eso que sus cuadros son rudos y palpitantes con la augusta virilidad de los cuerpos vírgenes. En sus cuadros costumbristas, que son los que más me llamaron la atención, excluyendo un autorretrato originalísimo que me parece el mejor trabajo realizado hasta la fecha por dicho artista, hay una tendencia a los tipos opulentos y complemos, de carnes rojas y de graves y enérgicas facciones. En un cuadro donde representa tres mujeres campesinas hay una fuerza de remozamiento hostil que nos subyuga. Son tres gallegas de una robustez violenta y montaraz; de un agreste impresionismo humano. Son gallegas torturadas por una agitación hombruna, de una emoción pagana. Cuertpos toscos, viriles, burilados en fuego de un raro complejismo montañés; cuerpos bruscos y sin pulir, que sugieren esos tipos bravíos, brutalmente esculpidos y roqueños, que se admiran en los poblados de Galicia...(1)

("Orense", La Integridad, 5 de decembro de 1921, p. 2)

(Fonte: Nova Galicia. 24 de abril de 1920, p. 1)

Pilar Lamas Barreiro, a primoxénita, irmá de Vicenta. Naceu en Ourense o 9 de maio de 1891 na rúa Porta da Aira número trinta ás catro da mañá. Era filla de Francisco e Amparo pero estes aínda non estaban casados pois casaron un ano máis tarde, o 8 de maio de 1892. Pilar foi unha das primeiras alumnas do Instituto Ourensán. Recibiu como o seu irmán, Francisco, leccións de nocións artísticas da man do profesor Juan Fernández Pérez, Xesta e expuso en abril de 1910 algúns dos seus debuxos no escaparate do comercio ourensán "Ao bon Marché". As súas dotes pictóricas tamén tiveron moito recoñecemento para ser unha artista tan nova. Marchou para Arxentina coa familia e alí casou co comerciante Sr.Plaza ¿?e tiveron unha filla chamada Arito ¿?. Pilar faleceu o 21 de xullo de 1966 en Montevideo.

(Partida de Nacemento. Debo agradecer a colaboración e axuda que me dispensaron desde o Rexistro Civil de Ourense para localizar as partidas de nacemento da familia Lamas Barreiro.)

Inmaculada Concepción Lamas Barreiro. Outra das irmás de Vicenta á que lle dedicaremos unha entrada propia.

(Fonte: Esquerda a dereita: Francisco Pérez Pérez, Vicenta Lamas, Chita Lamas e Ramiro Illa. Foto do ano 1930. Fondo Ramiro Isla Couto. Fundación Isla Couto).

Vid: Cid Galante, Rosa María., Muller e educación en Ourense (1900-1930) Tese de doutoramento inédita.

Benso Calvo, Carmen e Cid Galante, Rosa María, "A participación das mulleres ourensás no ensino secundario" en Sarmiento, nº 10, 2006, pp. 147-185. Benso Calvo, Carmen e Cid Galante, Rosa María, " Los expedientes de las estudiantes de bachillerato: Una fuente básica para el estudio del alumnado femenino de los Institutos. Ourense como ejemplo" en Historia de la Educación, Revista Interuniversitaria, 2007, pp. 437-470; "Sociedad", El Pueblo Gallego, 27 de maio de 1926, p. 7; El Pueblo Gallego, 14 de agosto de 1926, p. 2; "Siguen arredándose os socios da Institución Cultural Gallega, A Fouce, agosto de 1935, p. 1; "Orense", Heraldo de Galicia, 22 de xaneiro de 1922, p. 7; "Pintores gallegos", Nova Galicia, 24 de abril de 1920, p. 1-2; Sáncez, Luís, Vida Gallega, 20 de decembro de 1914, p. 6; "Noticias Generales", El Miño, 9 de abril de 1910, p. 2; "La Cátedra de Retórica y Poética", La Región, 26 de agosto de 1972, p. 9-10; "De Arte", La Región, 14 de abril de 1910, p. 1; dos, C. (2021, June 4). agrarista e xornalista galego. Retrieved August 3, 2024, from Wikipedia.org website: https://gl.wikipedia.org/wiki/Francisco_Lamas_Salgado (consultado o 3 de agosto de 2024); FamilySearch.org. (2015). Retrieved August 3, 2024, from Familysearch.org website: https://www.familysearch.org/ark:/61903/1:1:6TRR-DBSY. (1) Gaspar F. Oitabén. "Nuestros pintores". La Región, 27 de marzo de 1917, p. 1.

CARMEN FERNÁNDEZ LORENZO

Carmen naceu no pobo de Corzos, A Veiga, o día 22 de novembro de 1904. Aos 16 anos realizou o exame de ingreso no Instituto de Ourense e comezou os estudos na Normal de Ourense en 1920 matriculándose por ensinanza oficial. Obtivo unhas notables cualificacións e, tras a reválida, titulou en 1924 cando tiña 20 anos[1].

A partir de entón, comezou a exercer como interina e percorreu numerosas escolas. En 1929 estivo destinada na de Gullamil, en Rairiz de Veiga[2]. Outro dos destinos foi a escola de Cande. Despois Carmen afiliouse a A.T.E.O e en agosto de 1936 foi sancionada como o resto dos seus compañeiros e compañeiras. A sanción que se lle impuxo foi a de suspensión de emprego e soldo durante tres meses. Non obstante, con posterioridade, viviu unha acusación máis contundente que a levou a estar durante máis de tres anos baixo o punto de mira das institucións. A situación non era nada doada para ela chegando a suplicar en decembro de 1939 que lle aboaran, polo menos, o cincuenta por cento dos seus haberes ata a resolución do seu expediente de depuración[3].

Por Orde Ministerial do 4 de abril declarouse revisado o expediente de depuración de Carmen que estaba na escola de A Veiga-Candela pero foi ratificada a sanción polo Ministerio[4]:

Ministerio de Educación Nacional. Ilmo. Sr. Vistos los expedientes de depuración instruídos por la Comisión Depuradora de Orense, con arreglo al Decreto núm. 66 de 8 de novembro de 1936, Ley de 10 de febrero de 1939 y Orden de 18 de marzo del mismo año. Examinados los expedientes las propuestas de la Comisión Superior dictaminadora de expedientes de depuración y el informe de la Dirección General de Primera Enseñanza. Este Ministerio ha resuelto: Separar definitivamente del servicio, siendo baja en el Escalafón respectivo a los señores siguientes: Juan Francisco Yáñez Sierra de la Gudiña; María del Carmen Fernández Lorenzo, de Candela…[5]

No ano 1952 solicitou no concurso de traslados a escola de Barjacoba, en Pías, na provincia de Zamora[6]. En 1955 regresou a Galicia e adxudicáronlle a praza de Corzos en A Veiga. Volveu á súa terra, ao pobo onde ela naceu[7].

[1] Arquivo da Universidade de Vigo. Expediente Académico de Carmen Fernández Lorenzo.
[2] “De primera enseñanza”. (22 de novembro de 1929). El Pueblo gallego. p. 10.
[3] “Sección Administrativa de Primera Enseñanza”. (24 de decembro de 1939). La Región. p. 4.
[4] (Sen título). (27 de abril de 1944). El Compostelano. p. 2.
[5] “Comisión Depuradora”. (18 de marzo de 1942). La Región. p. 4.
[6] “Información del magisterio”. (12 de xullo de 1952). La Región. p. 4.
[7] “Resultado del concurso de traslados” (29 de xuño de 1955). Imperio. p. 5.

DÍA DE GALICIA. DÍA DA NOSA TERRA.

 

(Fonte: "En el día de Galicia". Galicia, 25 de xullo de 1930, p. 1.)

MARÍA DE LOS DOLORES SANTA EUFEMIA FERNÁNDEZ

Naceu en Ourense e era filla de Francisco Santa Eufemia Fariña que era garda e Dorinda Fernández Fernández. O matrimonio tiña tres fillas chamadas, Rosa, Elisa e Dolores.

Dolores estudou no Instituto de Ourense onde ingresou no ano 1924  e estivo ata 1926.  Despois preparou na Academia Xesta os estudos de Maxisterio que renatou en 1930. En febreiro de 1934 casou co tamén mestre Abel Carbajales González, un home comprometido e afiliado á ATEO. Militante de Esquerda Republicana e Concelleiro de Celanova e que estaba destinado na escola de Ansemil. Dolores tamén estaría adherida á Casa do Mestre tan pronto como se constituíu, en 1935, polo que estaba claro que compartía os ideais e compromiso pola renovación pedagóxica e por unha escola social e igual para todos. 

Estivo destinada en diferentes escolas e sufriu a dura sanción que lle impuxeron ao seu home por pertencer á ATEO e á Casa do Mestre, como a todos os docentes afiliados á Asociación. Foron considerados comunistas e radicais ateos e laicos. Afortunadamente, Abel non foi separado do servizo grazas á intersección da súa muller, aínda que Dolores tamén foi obxecto de control e exame por parte da Comisión Depuradora pero, finalmente, foi confirmada na súa praza escolar.

En 1943 destinárona a San Martiño de Sabadelle no Pereiro de Aguiar e aínda exercía no ano 1971.

(Elaboración propia a partir de diferentes fontes. Tamén Vid: El pueblo gallego n 4 de xuño de 1930, p. 7; Galicia, 15 de febreiro de 1934, p. 6; Galicia, 15 de febreiro de1934; La Región, 12 de marzo de 1935, p. 6; La Región, 10 de maio de 1940, p. 3; La Región, 22 de marzo de 1967, p. 4.)

CLAUDIA RODICIO PÉREZ

Clara Rodicio naceu o 13 de febreiro de 1913 en Cagide de Parada do Sil. Era filla de Pío Rodicio e de Teresa Pérez. Fixo o exame de ingreso na Escola Normal de Ourense o 5 de xuño de 1929 no que desenvolveu o tema Los grandes organismos del Estado. Poder legislativo, ejecutivo, judicial y moderador. ¿Quienes son españoles? Formas de gobierno en España.

Obtivo unhas notables cualificacións destacando en Teoría e Práctica da lectura; Caligrafía; Relixión e Moral, Nocións de Aritmética e Xeometría; Historia da Idade Media, Nocións artísticas, Xeografía de España, Pedagoxía, Lexislación, Prácticas e Economía Doméstica (1). 

Mentres era estudante da Normal residía en Ourense e vivía no número 13 da rúa Correxidor pero os veráns pasábaos no seu pobo onde había a tradición de xogos populares. Un deles era o Xogo dos Bolos sobre o que Claudina escribiu uns versos en 1930 e que din:

“Carreiriña tan gallarda ,

por tu gracia y tu belleza

eres lugar preferido

de los mozos de mi aldea.

Los domingos y festivos

en cuanto acaba la misa

suben corriendo la cuesta

para jugar la partida.

¡Cuanta emocion! cuantas risas!

hay hecha, noble contienda,

nunca se enfadan en serio,

compiten , mas con nobleza.

Se termina la jugada,

la gente al pueblo regresa,

y los bolos en la caja

descansan tras la pelea.

Y es que el juego de los bolos

distintivo de mi aldea

tan solo en la Carreiriña

tienen toda su belleza, (2)

Xa é sabido que Vicente Risco mandaba realizar traballos ao alumnado sobre aspectos xeográficos e etnográficos dos seus pobos. Pois ben, Claudia fixo un traballo manuscrito sobre os animais da comarca de Parada de Sil. Dito traballo está depositado na Fundación Vicente Risco.

Cando rematou a carreira en 1933 Claudina enviou o 17 de xullo  á dirección da Normal unha solicitude para tomar parte nos próximos cursiños de selección profesional.  Despois en decembro saíron as puntuacións e Claudia foi unha das seleccionadas pois obtivo un total de 123,5 puntos nos exercicios. En febreiro de 1934 entra nas listas de interinidade

En 1934 déronlle praza para Extremadura (3). Pero logo regresou a Ourense e estivo na escola de Encomienda no concello de Trives. Pero en febreiro de 1940 a Superioridade trasladoulle a noticia de que debía trasladarse á escola vacante de Navalmoral de la Mota na provincia de Cárceres por "conveniencias del servicio" .

(Fonte. Galiciana. La Región, 17 de febreiro de 1940. p. 2)

Elaboración propia. (1) AUVI. Expediente académico de Claudia Rodicio. (2) Juan-J. Garcia-Rodicio. (2019). XOGO DE BOLOS DE PARADA DO SIL. O CONTO DO XOGO E OS MESTRES EN PARADA DE SIL. 2011. Academia.edu. https://www.academia.edu/9204831/XOGO_DE_BOLOS_DE_PARADA_DO_SIL_O_CONTO_DO_XOGO_E_OS_MESTRES_EN_PARADA_DE_SIL_2011 (consultado o 19 de xuño de 2024.) (3) Magisterio Español, 29 de septiembre de 1934, p. 22.

Vid: Galicia, 30 de decembro de 1933, p. 6; La Región, 10 de xaneiro de 1940, p. 2; La Región,17 de febreiro de 1940, p. 2.