Erundina Álvarez
Pérez naceu na cidade de Santos en Brasil o 16 de agosto de 1899. Foi arrestada e fusilada baixo as ordes
do comandante militar provincial Luis Soto Rodríguez no Campo de Aragón o 30 de
setembro de 1936[1].
Erundina
naceu no Brasil pois os seus pais, Benito Álvarez Baños, canteiro e tamén
xornaleiro, e Rosa Pérez Rodríguez que eran naturais de Ferreiros no concello de Entrimo, emigraran Brasil
a finais do século XX, como tantos outros galegos, na procura dunha mellora da
súa situación económica. Pero a imaxe dunha emigración exitosa non sempre se
cumpría e o retorno de emigrantes era bastante habitual como foi o caso da
familia de Erundina que regresaron a Entrimo polo 1910, tendo Erundina, que era
a mediana das fillas arredor dos doce anos.
Erundina vivía no pobo de Ferreira xunto coa súa familia e foi medrando no ambiente rural e nos quefaceres laborais do campo. Tivo dúas fillas
estando solteira, o que supuxo unha situación certamente difícil para ela, sen
descartar que fose excluída polas xentes do lugar ao consideralo un acto deshonroso. Continuou
vivindo na casa familiar do pobo pero, en 1924, trasladouse á capital, Ourense,
e tivo unha terceira filla [2].
A mentalidade na sociedade ourensá da época era moi conservadora e rexeitaba que unha muller tivese descendencia sen estar
casada[3].
Por tal motivo, podemos imaxinar o esforzo e sufrimento que padecería para
combater e superar a posible relegación social.
Quizais por
iso regresou en 1930 ao pobo de Ferreiros. Viviu coas súas tres fillas en
Cimadevila, preto da casa dos seus pais. Cando Erundina tiña trinta e cinco
anos casou con Constantino, un home de sesenta anos que estaba viúvo e tiña
propiedades, e Erundina e as nenas foron vivir á súa casa.
Pero Erundina veu a Ourense para darlle un mellor porvir
ás fillas e residiu na rúa Liberdade. Quizais o azar da vida fixo que vivise
nunha rúa cuxa denominación sería como unha premonición para Erundina, unha
muller valente que rompeu o convencionalismo que encorsetaban ás mulleres.
Na cidade traballou de camareira e
criaba ás súas fillas. Coñeceu a Francisco Cofán Eiriz que era un comerciante
do concello de Barbadás e estaba a ser perseguido polas forzas do orden pois
formaba parte da resistencia antifranquista da cidade. Erundina quixo axudalo
e, considerando que Ferreiros sería un bo lugar para ocultalo, lévao alí e agóchao
na casa do seu marido[4].
Pero Constantino, o home de Erundina, denunciouno ante a Garda Civil
levando a Franciso preso a Ourense e a Erundina levárona a Entrimo logo ao cárcere de Bande. Aos poucos días trasladaríana ao
Cuartel de San Francisco.
Non tivo un xuízo oficial senón que se
determinou que por colaboradora e rebelde contra o réxime, sería fusilada segundo
orden do Comandante militar provincial da Segunda Reserva de Ourense número 65,
Luís Soto Rodríguez. Este, tras o
alzamento militar, redactara un bando contundente para preservar a orden na
cidade e provincia, segundo o cal aquelas persoas que fosen considerados
rebeldes aplicaríaselles o Código de Xustiza Militar. E chegado o caso non lle
tremía a man para ditar pena de morte[5].
Erundina foi a primeira e única muller
fusilada na provincia. Foi no lugar do Campo de Aragón o día 30 de setembro de
1936 e sería inhumada o 1 de outubro de 1936 no Cemiterio de San Francisco no
nicho 923[6].
Recolle así a prensa da época:
“A
las 6,30 de la mañana de ayer fueron fusilados en el campo de Aragón, y en
cumplimiento de la sentencia que les fue impuesta por el Consejo de Guerra los
reos: Francisco Domínguez, Juan Salgado López, Antolín Martínez Basal, José
Ramón Barja García y Juan González de Jesús. Todos por el delito de rebelión.
Antes de ser ejecutados confesaron todos ellos con gran fervor.
También
fué pasada por las armas en la mañana de ayer Erundina Álvarez Pérez por haber
ocultado en su casa a Francisco Cofán, que estaba reclamado por los tribunales
de Justicia. También antes de ser ejecutada confesó y comulgó con gran fervor.
En
cumplimiento de la ley fueron ejecutados todos ellos...”[7]
REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICAS
Alonso
Santos, Román, Saltando a Raia. Ponteareas,
Novas do Eixo Atlántico, 2016.
Cid Galante, Rosa María “A
realidade social e vivencial da muller ourensá a comezos de século (1900-1930)” Revista Minius 9 (2001):97-114.
Gómez, Xosé Lois, "Undina, a muller que
fusilaron no Campo de Aragón". Lethes. Cadernos culturais do Limia 14 (2019) 129–139.
[1] Erundina Álvarez Pérez foi proposta
polo BNG do Concello de Ourense para nomear unha rúa da nosa cidade.
[2]Xosé Lois Gómez García “O Campo de
Aragón, lugar da Memoria histórica” https://www.xosefroix.es/439854031,
consultado o 2 de abril de 2020.
[3] Para coñecer cal era mentalidade da
época e o rol das mulleres no Ourense de
comezos de século vid: Rosa María Cid Galante, “A realidade social e vivencial
da muller ourensá a comezos de século (1900-1930)” Revista Minius 9 (2001:97-114).
[4]“Erundina Álvarez Pérez” en https://gl.wikipedia.org/wiki/Erundina_%C3%81lvarez_P%C3%A9rez
consultado o 2 de abril de 2020.
[5] Luís Soto Rodríguez, “Bando. Don Luís
Soto Rodríguez, Teniente Coronel Comandante Militar de la provincia de Orense.
Ordeno y mando”, La Zarpa, 30 de
xullo de 1936.
[6] http://represion.depourense.es/buscador.php
consultado o 2 de abril de 2020.
[7] “Fusilamientos de ayer”, La Región, 1 de outubro de 2020.
http://www.victimas.nomesevoces.net/
